Савол: шахсга қуръон етиши билан уни устида хужжат комил бўладими ва унда узрга ўрин қолмайдими?
Жавоб: бу саволга жавоб бериляпган пайтда мусулмонлар билан ғайри мусулмонларни ўртасида фарқ қўйилиши керак. Ғайри мусулмонлар учун фақатгина пайғамбарни келиши ва қуръонни етиб келиши
«يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ»
“ўз фарзандларини таниган каби танийдилар” даражасида бўлса,уларни устида хужжат қоим бўлади,мана бу ташқи кўриниш бўйича таниш хам уларга кифоя қилади. Ғайри мусулмонларни аксари хужжат қоим бўлишига қарамасдан уни фахмлашликка қодир бўлмайдилар, лекин шундай бўлса хам, улар буни сабабларини ўзларини вужудга келтиришган, шу сабабли бу уларга узр бўла олмайди. Аллох таоло бу хақида мархамат қиладики:
“أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ ۚإِنْهُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِۖ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا” (فرقان/44)
Ёки сиз уларнинг кўплари (хақ сўзни) тинглай оладилар ё англай оладилар деб ўйлайсизларми?! (ундоқ эмас, зеро) улар хеч нарса эмаслар, магар чорва хайвонлари кабидирлар. Йўқ,улар янада йўлдан озганроқ кимсалардир!
Шундай бўлгач ғайри мусулмонларни устида хужжатни қоим бўлиши борасидаги умумий асл, мукаллаф шахсга хужжатни етишидир, шариат хукми етган кишига хужжат қоим бўлади,ибни Аббос айтадики:
“من بلغه القرآن فهو لـه نذير(تفسير الطبري 7/163)
Аммо “хозир” хужжатни фахмлаш ва аслни жузъиётлари ва мусулмон шахсга хукмни содир бўлиши хақидаги икки сўз бор бўлиб, уларни бири суннат мазхабларига иккинчиси эса наждият тафаккуротига тегишлидир:
1-Эшитаётган ё кўраётган шахс учун фақат қироат қилиш ва хукмни ўқишни ўзи кифоя қилмайди, балки буларга қўшимча равишда унга етказилган нарсаларни фахмлашга қодир бўлиши керак, бу фахмлашдан манзур умумий суратдаги фахмлашдир, шахс мана бу янги иш хақида умумий тасаввурга эга бўлиши лозим, мутахассисларга ўхшаш аниқ,чуқур фахмлаши шарт эмас.
Ханафий ва жаъфарий фиқхи ва имоми Шофеъийни сўзларини зохирига қараб шуни фахмласа бўладики, аллох таолони мана бу сифатларини рад қиладиган жохил шахс учун фақат қуръонни оятини ўқилиши уни устида хужжат қоим бўлишига кифоя қилмайди,балки бу шахсга шаръий хукм ошкор ва равшан бўлиши керак.
(ابــن قدامــة، إثبــات صــفة العلـــو ص 124)
Моликий бўлган ибни Арабий хам айтадики: жохил шахс мана бу умматда хатога дучор бўлиб куфр,ширк амалини қиладиган бўлса,кофир хисобланмайди, у жахл ва хатони воситасида узрга эга бўла олади,шунда хам хужжат унга шунчалик очиқ-ойдин баён қилиниши лозимки, бошқа нарсалар билан адаштириб қўймаслиги керак. Мана бундай илмга эга бўлган шахс,диндаги барча мусулмонлар танийдиган ва унга ошкор ва маълум бўлган зарурий ишга мункар бўлса.
(القاسمي، محاسن التأويل 5 /1307)
Ханбалий бўлган ибни Таймия айтадики: бир киши аллох ва росулига нисбатан умумий ,мутлақ иймонга эга бўлса, шариатни ёмон ва яхшиликларини ташхис бера оладиган даражадаги илм унга етиб келмаган бўлса, унга нисбатан куфр хукми чиқарилмайди, бу шахсга хужжат иқома қилинади, агар унга қаршилик қилса бу шахс кофир бўлади. Кўпинча жуда кўп одамлар қуръонни таъвили бўйича хато қилишади, кўпчилик эса қуръонни маъноси ва суннат хақида хам жохил,илмсиздир, бунга қўшимча равишда мана бу умматдан хато ва ёдидан чиқиб кетишлар олиб ташланган, бу суратда шахс очиқ-ойдин хукмни етказилмагунча кофир бўлмайди.
( مجموع الفتاوى12/ 23-24)
2-Мусулмон шахсга хукм етиши билан унга хужжат қоим бўлади; агар уни фахмламаса хам бу мухим эмас. Мухаммад ибни абдулваххобга эргашган кишилар мана шу назарга эга.
Чунки Исхоқ ибни абдуррохмон ибни хасан мухаммад ибни абдулваххобдан бир неча жумла келтириб айтадики: қуръон етказилган ва уни эшитган кишига хужжат қоим бўлади,агарчи у қуръонни тушунмаса хам.
( حكم تكفير المعين ص 13)
Абдуллох ибни Абу батин хам мана бу матлабни таъкидлаган ва бундай шахслар узр ба жахлга эга бўлмайди,деб хисоблайди.
(الـــدرر الســـنية ،10 / 315وانظـــر)
Рашид Ризо мана бу кўз-қарашга қарши айтадики: нажд уламоларидан бир гурухи фақатгина қуръон етиши билан одамларни устида хужжат қоим бўлади,агарчи уни фахмламаган бўлишса хам,деб хисоблашади, бу оқилона иш эмас………аллох таоло уларни қалбларига мухр урилган кару-лол,деб сифатлаган мушрикларни барчаси тавхид бўйича қуръон ояти далолат қилган нарсани,рисолатни яхши тушунишарди,чунки улар луғат ва адабиёт ахли бўлишган.
(مجموعة الرسائل والمسائل 5/638)