سَوال: شَخصگه قُرآن یِیتِیشِی بِیلَن اوُنِی اوُستِیدَه حُجَّت کامِل بوُلَدِیمِی وَ اوُندَه عُذرگه اوُرِین قالمَیدِیمِی؟
جَواب: بُو سَوالگه جَواب بِیرِیلیَپگن پَیتدَه مُسُلمانلَر بِیلَن غَیرِی مُسُلمانلَرنِی اوُرتَسِیدَه فَرق قوُیِیلِیشِی کِیرَک. غَیرِی مُسُلمانلَر اوُچُون فَقَطگِینَه پَیغَمبَرنِی کِیلِیشِی وَ قُرآننِی یِیتِیب کِیلِیشِی «يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءَهُمْ» “اوُلَر فَرزَندلَرِینِی تَنِیگن کَبِی تَنِیدِیلَر” دَرَجَه سِیدَه بُولسَه، اوُلَرنِی اوُستِیدَه حُجَّت قائِم بُولَدِی، مَنَه بُو تَشقِی کوُرِینِیش بُویِیچَه تَنِیش هَم اوُلَرگه کِفایَه قِیلَدِی. غَیرِی مُسُلمانلَرنِی اَکثَرِی حُجَّت قائِم بُولِیشِیگه قَرَمَسدَن اوُنِی فَهملَشلِیکگه قادِر بُولمَیدِیلَر، لِیکِن شوُندَی بُولسَه هَم، اوُلَر بُونِی سَبَبلَرِینِی اوُزلَرِی وُجُودگه کِیلتِیرِیشگن، شوُ سَبَبلِی بُو اوُلَرگه عُذر بُولَه آلمَیدِی. اَلله تَعالی بوُ حَقِیدَه مَرحَمَت قِیلَدِیکِی: ” أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ ۚإِنْهُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِۖ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا” (فرقان/44)
یاکِی سِیز اوُلَرنِینگ کوُپلَرِی (حَق سُوزنِی) تِینگلَی آلَدِیلَر یا اَنگلَی آلَدِیلَر دِیب اوُیلَیسِیزلَرمِی؟! (اوُنداق اِیمَس، زِیرا) اوُلَر هِیچ نَرسَه اِیمَسلَر، مَگَر چاروَه حَیوانلَرِی کَبِیدِیرلَر. یُوق، اوُلَر یَنَدَه یُولدَن آزگَنراق کِیمسَه لَردِیر!
شُوندَی بُولگچ غَیرِی مُسُلمانلَرنِی اوُستِیدَه حُجَّتنِی قائِم بُولِیشِی بارَسِیدَگِی عُمُومِی اَصل، مُکَلَّف شَخصگه حُجَّتنِی یِیتِیشِیدِیر، شَرِیعَت حُکمِی یِیتگن کِیشِیگه حُجَّت قائِم بُولَدِی، اِبن عَبّاس اَیتَدِیکِی: “مَن بلغه القرآن فهو لـه نذير(تفسير الطبري 7/163)
اَمّا “حاضِر” حُجَّتنِی فَهملَش وَ اَصلنِی جُزئِیاتلَرِی وَ مُسُلمان شَخصگه حُکمِنِی صادِر بُولِیشِی حَقِیدَه گِی اِیککِی سُوز بار بُولِیب، اوُلَرنِی بِیرِی سُنَّت مَذهَبلَرِیگه اِیککِینچِیسِی اِیسَه نَجدِیَت تَفَکُّراتِیگه تِیگِیشلِیدِیر:
- اِیشِیتَیاتگن یا کوُرَیاتگن شَخص اوُچُون فَقَط قِرائَت قِیلِیش وَ حُکمنِی اوُقِیشنِی اوُزِی کِفایَه قِیلمَیدِی، بَلکِی بُولَرگه قوُشِیمچَه رَوِیشدَه اوُنگه یِیتکَزِیلگن نَرسَه لَرنِی فَهملَشگه قادِر بُولِیشِی کِیرَک، بُو فَهملَشدَن مَنظوُر عُمُومِی صوُرَتدَه فَهملَشدِیر، شَخص مَنَه بُو یَنگِی اِیش حَقِیدَه عُمُومِی تَصَوُّرگه اِیگه بُولِیشِی لازِم، مُتَخَصِّصلَرگه اوُحشَش اَنِیق، چُوقوُر فَهملَشِی شَرط اِیمَس.
حَنَفِی وَ جَعفَرِی فِقهِی وَ اِمامِی شافِیعِینِی سوُزلَرِینِی ظاهِیرِیگه قَرَب شوُنِی فَهملَسَه بُولَدِیکِی، اَلله تَعالی نِی مَنَه بُو صِیفَتلَرِینِی رَد قِیلَدِیگن جاهِل شَخص فَقَط قُرآننِی آیَتِینِی اوُقِیلِیشِی اوُنِی اوُستِیدَه حُجَّت قائِم بوُلِیشِیگه کِفایَه قِیلمَیدِی، بَلکِی بُو شَخصگه شَرعِی حُکم آشکار وَ رَوشَن بُولِیشِی کِیرَک.
(ابــن قدامــة، إثبــات صــفة العلـــو ص 124)
مالِکِی بُولگن اِبنِ عَرَبِی هَم اَیتَدِیکِی: جاهِل شَخص مَنَه بُو اوُمَّتدَه حَطاگه دُوچار بُولِیب کُفر، شِرک عَمَلِینِی قِیلَدِیگن بوُلسَه، کافِر حِسابلَنَدِیمِی، اوُ جَهل وَ حَطانِی واسِیطَه سِیدَه عُذرگه اِیگه بُولَه آلَدِی، شوُندَه هَم حُجَّت اوُنگه شوُنچَه لِیک آچِیق- آیدِین بَیان قِیلِینِیشِی لازِمکِی، باشقَه نَرسَه لَر بِیلَن اَدَشتِیرِیب قوُیمَسلِیگِی کِیرَک. مَنَه بوُندَی عِلمگه اِیگه بُولگن شَخص، دِیندَگِی بَرچَه مُسُلمانلَر تَنِیدِیگن وَ اوُنگه آشکار وَ مَعلوُم بُولگن ضَرُورِی اِیشگه مُنکَر بوُلسَه.
(القاسمي، محاسن التأويل 5 /1307)
حَنبَلِی بوُلگن اِبنِ تَیمِیَه اَیتَدِیکِی: بِیر کِیشِی اَلله وَ رَسُولِیگه نِسبَتاً عُمُومِی، مُطلَق اِیمانگه اِیگه بوُلسَه، شَرِیعَتنِی یامان وَ یَحشِیلِیکلَرِینِی تَشخِیص بِیرَه آلَدِیگن دَرَجَه دِیگ عِلم اوُنگه یِیتِیب کِیلمَگن بُولسَه، اوُنگه نِسبَتاً کُفر حُکمِی چِیقَرِیلمَیدِی، بُو شَخصگه حُجَّت اِقامَه قِیلِینَدِی، اَگر اوُنگه قَرشِیلِیک قِیلسَه بُو شَخص کافِر بُولَدِی. کوُپِینچَه جوُدَه کوُپ آدَملَر قُرآننِی تَعوِیلِی بُویِیچَه حَطا قِیلِیشَدِی، کوُپچِیلِیک اِیسَه قُرآننِی مَعناسِی وَ سُنَّت حَقِیدَه هَم جاهِل، عِلمسِیزدِیر، بوُنگه قوُشِیمچَه رَوِیشدَه مَنَه بُو اوُمَّتدَن حَطا وَ یادِیدَن چِیقِیب کِیتِیشلَر آلِیب تَشلَنگن، بُو صُورَتدَه شَخص آچِیق- آیدِین حُکمنِی یِیتکَزِیلمَگوُنچَه کافِر بوُلمَیدِی. ( مجموع الفتاوى12/ 23-24)
- مُسُلمان شَخصگه حُکم یِیتِیشِی بِیلَن اوُنگه حُجَّت قائِم بُولَدِی؛ اَگر اوُنِی فَهملَمَسَه هَم بُو مُهِم اِیمَس. مُحَمد اِبن عَبدُ الوَهّابگه اِیرگشگن کِیشِیلَر مَنَه شُو نَظَرگه اِیگه.
چُونکِی اِسحاق اِبن عَبدُ الرحمان ابن حسن محمد ابن عبد الوهّابدَن بِیر نِیچَه جُملَه کِیلتِیرِیب اَیتَدِیکِی: قُرآن یِیتکَزِیلگن وَ اوُنِی اِیشِیتگن کِیشِیگه حُجَّت قائِم بُولَدِی، اَگرچِی اوُ قُرآننِی توُشُونمَسَه هَم. ( حكم تكفير المعين ص 13)
عَبد الله ابن ابو بطین هَم مَنَه بُو مَطلَبنِی تَأکِیدلَگَن وَ بوُندَی شَخصلَر عُذر بَه جَهلگه اِیگه بُولمَیدِی، دِیب حِسابلَیدِی. (الـــدرر الســـنية ،10 / 315وانظـــر)
رَشِید رِضا مَنَه بُو کوُز- قَرَشگه قَرشِی اَیتَدِیکِی: نَجد اوُلامالَرِیدَن بِیر گوُرُوهِی فَقَطگِینَه قُرآن یِیتِیشِی بِیلَن آدَملَرنِی اوُستِیدَه حُجَّت قائِم بُولَدِی، اَگرچِی اوُنِی فَهملَمَگن بوُلِیشسَه هَم، دِیب حِسابلَشَدِی، بُو عاقِلانَه اِیمَس……….اَلله تَعالی اوُلَرنِی قَلبلَرِیگه مُهر اوُرِیلگن کَرُو- لال، دِیب صِیفَتلَگن مُشرِکلَرنِی بَرچَه سِی تَوحِید بُویِیچَه قُرآن آیَتِی دَلالَت قِیلگن نَرسَه نِی، ِرسالَتنِی یَحشِی توُشُونِیشَردِی،چوُنکِی اوُلَر لوُغَت وَ اَدَبِیات اَهلِی بُولِیشگن.
(مجموعة الرسائل والمسائل 5/638)