Четлаб ўтиб бўлмайдиган исломий “иттиход жараёни, бугунги кундаги тафарруқдан исломий “вахдат”га ўтиш давридир.(1)
(матлабни комил матни)
Бисмиллах валхамдулиллах
Аммо баъад: ассаламу алайкум ва рохматуллохи ва барокатух
Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
«الوَحدةُ خيرٌ مِن جليسِ السُّوءِ، و الجَليسُ الصالِحُ خيرٌ مِنَ الوَحدةِ»[1]
“Ёмон хамрохдан кўра ёлғизлик яхшироқдир, солих хамрох эса ёлғизликдан яхшироқ.”
Ёки мархамат қиладиларки:
لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي الْوَحْدَةِ، ما سار راكبٌ بليلٍ أبدًا [2] یا « مَا سَارَ رَاكِبٌ بِلَيْلٍ وَحْدَهُ»[3]
” Агар одамлар ёлғиз сафарга чиқишни хатарларини билишганда, хеч ким кечаси ёлғиз сафарга чиқмас эди.”
Шундай бўлгач “вахдат” вохид маъносидаги масдардир, ёлғиз ва якка бўлиш; истелохда эса “вахдат” икки ёки бир неча иш ва турли-хил тарафлар бўйича бирлашиш ва ихтилофли барча ўринларни пок қилишдир. Аллох таоло мўъминларга қарата мархамат қиладики:
وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً (آل عمران/103)
Ва барчангиз аллохнинг арқонига (қуръонга) боғланингиз ва бўлинмангиз! Хамда аллохнинг сизларга берган неъматини эсланг: бир-бирингизга душман бўлган пайтларингизда дилларингизни ошно қилиб қўйди-ю, сизлар унинг неъмати сабаб биродарларга айландингиз.
Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
الْمُؤْمِنُ مَأْلَفَةٌ وَلا خَيْرَ فِيمَنْ لا يَأْلَفُ وَلا يُؤْلَفُ.[4]
Мўъмин киши мунисдир( улфат бўлади) ва сиз дўст бўла олмайдиган ва дўст бўлинмайдиган кишида яхшилик йўқдир.
Бундан келиб чиқадиган бўлса, мўъминларни якдил ,бирдам қиладиган омил ақида неъмати ва исломий вохид қонунлар бўлади, у барча ғайри шаръий фикрларни,сўзларни, рафторларни хазф қилиб қалбларни бирлаштиради,мунис қилади ва мана бу вохид қалб вохид дастур ва вохид хукм билан баданни бошқа аъзоларини ва мўъминларнинг жамиятини ижтимоъий биносини бошқаради. Шу сабабли хам гохида росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мўъминларни вохид жисмга ё вохид бинога ўхшатиб мархамат қилганларки:
مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ فِي تَوَادِّهِمْ وَتَرَاحُمِهِمْ وَتَعَاطُفِهِمْ مَثَلُ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَكَى مِنْهُ عُضْوٌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَالْحُمَّى [5]
Мўъминларни шафқатдаги,дўстликдаги,мехрибонликдаги мисоли бир танадаги аъзоларга ўхшайди, улардан бир аъзо дард тортса бошқа аъзолар хам беқарор бўлади ва иссиғи кўтарилади ва ўзларини хамдардлигини изхор қилишади.
المؤمنونَ (یا در لفظ دیگری: الْمُسْلِمُونَ) كَرَجُلٍ واحِدٍ، إِنِ اشْتَكَى عَيْنُهُ اشْتَكَى كُلُّهُ وَإِنِ اشْتَكَى رَأْسُهُ اشْتَكَى كُلُّهُ.[6]
Мусулмонларни жамияти ё мусулмонлар бир инсонни баданига ўхшайди, уни кўзи оғриган пайтида бутун бадан дард тортади ва боши оғриган вақтида хам бутун бадан дард тортади.
الْمُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِ كَالْبُنْيَانِ يَشُدُّ بَعْضُهُ بَعْضًا ثُمَّ شَبَّکَ بَینَ اَصابِعِهِ …[7]
Мўъмин киши бошқа мўъминга нисбатан мустахкам бир бинони бўлакларига ўхшашдир, уни бўлаклари ва турли-хил қисматлари бири-бири орқали махкам бўла олади ва икки қўлларининг бармоқларини бир-бирига киргиздилар.
Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам хатто намоздаги сафга туриш ўхшаш кичкина масалаларда хам мўъминларни орасида қалбларни ихтилофига боис бўлмаслиги ва мана бу ягона жисм, ягона бино касалликка дучор бўлмаслиги, ёрилмаслиги учун жуда эхтиёт бўлардилар, у киши мархамат қиладиларки:
اسْتَوُوا وَلا تَخْتَلِفُو؛ فَتَخْتَلِفَ قُلُوبُكُمْ،[8]
тўғри ва баробар туринглар, қийшайманглар бундай холатда қалбларингизда ихтилоф вужудга келади, ёки мархамат қиладиларки:
أقِيموا صفوفَكم، ثلاثًا، واللهِ لَتُقِيمُنَّ صفوفَكم أو لَيُخالِفَنَّ اللهُ بينَ قلوبِكم[9]
Сафларингизда тўғри туринглар, аллохга қасамки сафларингизни тўғриланглар ёки бўлмасам аллох қалбларингизга ихтилоф солиб қўяди.
Мана бу вохид қонун ва дастур билан ташкил бўлган вохид умматдир ва у аллох таолони шариатига мухолиф бўлган фикрларни,дастурларни,рафторларни бир четга суриб ташлаган ва мана бу равиш билан аллох таолони динида,шариатида,қонунида холис бўлган,
«مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ»(بینه/5)؛
бу ерда уммат ва аллох шерикни қабул қилмайди:
إِنَّ هَٰذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ (انبیاء/92)
(Эй инсонлар), сизларнинг миллатингиз-динингиз хақиқатда бир диндир (яъни исломдир), мен эса (барчангизнинг) парвардигорингиздирман. Бас, менгагина ибодат қилинглар!
Шундай экан
« أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ» (زمر/3)
Аллох таолони ёнига турли-хил илохларни вужудга келтираётган кишилар, аллох таолони ибодатларини ёнида хилма-хил ибодатлар,қонунларни вужудга келтираётган ва вохид умматни ёнида тарқоқ умматларни вужудга келтираётган кишиларни жиниоятига ўхшайди. Вохид аллох ва вохид уммат жуда кўп бошқа ишларга ўхшаш кўп сонли бўлишни қабул қилмайди, албатта ягона вохид бўйича қолиши керак.
وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ (مؤمنون/ 52)
Шак-шубхасиз (барчангизни) миллатингиз (яъни динингиз) бир миллат (яъни исломдир). Мен эса сизларнинг парвардигорингиздирман, бас,мендангина қўрқингиз!
Исломда қалбларни ихтилофига боис бўладиган омил нима бўлишлиги мухим эмас, балки мана бундай ихтилофларни вужудга келмаслиги мухимдир, хатто қуръон ўқишлик сабаби билан бўлса хам вужудга келмаслиги керак, энди фалончи тарихий ривоят ё фалон шахсий ижтиход ё инсонларни раъйи хақида гапирмаса хам бўлади:
اقْرَءُوا القُرْآنَ مَا ائْتَلَفَتْ قُلُوبُكُمْ، فَإِذَا اخْتَلَفْتُمْ فَقُومُوا عَنْهُ[10]
Модомики қалбларингиз иттифоқда бўлар экан қуръон ўқинглар ва унда ихтилофга тушган пайтингизда ундан қўлингизни тортиб кетинглар.
Чунки:
فَإِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ اخْتَلَفُوا فَأُهْلِكُوا
сизлардан олдингиз қавмлар ихтилоф сабабли халок бўлиб кетишган. [11]
إِنَّمَا أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ الْفُرْقَةُ [12]
Чунки:
الجَمَاعَةُ رَحْمَةٌ والفُرقَةُ عَذَاب[13]
Жамоат ва бирдамлик рахмат, фирқаланиш ва тарқоқлик эса азобдир.
Чунки:
مَنْ أَرَادَ بُحْبُوحَةَ الجَنَّةِ فَلْيَلْزَمُ الجَمَاعَةَ [14]
Жаннатни ўртасида яшашни хохлаган киши жамоат билан бирга бўлсин.
Чунки: бизлар аллох таолонинг росулуллох саллаллоху алайхи васалламни уммати хақида берган ваъдалари рўёбга чиқишини ва очлик,саргардонлик,душманларнинг хукмронлиги хотима топишини хохлаймиз:
إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ أَجَارَ لِي عَلَى أُمَّتِي مِنْ ثَلاثٍ: لا يَجُوعُوا وَلا يَجْتَمِعُوا عَلَى ضَلالَةٍ وَلا یَستَبَاحُ ﺑَﯿْﻀَﺔُ اﻟْﻤُﺴْﻠِﻤِﯿﻦَ[15]
Чунки: аллох ўзини йўлида муттахид ва бирдам бўлиб вохид сафда худди жипслашган девордек жанг қилаётган кишиларни яхши кўради:
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنْيَانٌ مَّرْصُوصٌ (صف/4)
Чунки: аллох таоло аллох таоло росулуллох саллаллоху алайхи васаллам хеч қачон тафарруқ ахли билан бирга бўлмаслигини тахдид қилган:
إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ ۚ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ (انعام/159)
Чунки: ўзимизда бизларга аллох томонидан етказилган мана шунча очиқ-ойдин далиллар бўлишига қарамасдан, ахли тафарруқ ва ахли ихтилоф бўлишни ва аллох таолони буюк азобига шомил бўлиб қолишни хохламаймиз:
وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (آل عمران/105)
Энди аллох таоло ахли китобни хам мана шундай вахдатга,бирликка даъват қилади, охирги шариатидаги қонунлар асосида аввало қалбларда мана шундай вахдат шаклланади ва бундан сўнг ижтимоъий хаётда ўзини таъсирини кўрсатади, у зот мархамат қиладики:
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (64) (آل عمران)
Айтинг ( эй Мухаммад): “эй ахли китоб ( яъни яхудийлар ва насронийлар) , бизга хам, сизга хам баб-баробар бўлган бир сўзга келингиз- ёлғиз аллохгагина ибодат қилайлик, унга хеч нарсани шерик қилмайлик ва бир-бировларимизни аллохдан ўзга худо қилиб олмайлик. *** Агар улар (яъни ахли китоблар) ушбу даъватдан юз ўгирсалар у холда сизлар ( эй мўъминлар): “гувох бўлинглар, биз мусулмонлар- ягона аллохга итоат қилгувчилармиз”, деб айтингиз!
Бу ерда аллох таоло ахли китобни “шаходатайнга ва тоғутга куфр келтиришга” ва бирлашишга ва “тавхид”га асосланган “вахдат”га диққат қилишга даъват қилади, бу иш сабабли улар охирги хабарига мўъмин бўлганлар жумласидан хисобланишади ва мана бу хабарга қарши бўлган хамма нарсаларни бир четга улоқтириб ташланади. Аммо агар аллох таолони охирги шариатини қабул қилиш билан бирга “вахдат”ни қабул қилишмаса, улар учун фақат икки йўл қолади холос: улар ё паймонни воситасидаги “иттиход” йўлида жизъя беришлари лозим, агар паймон тузиладиган бўлса моддий, хавфсизлик масалаларида “атъамахум мин жуъи ва аъманахум мин ховф” муштарак манфаъатларга диққат қилинади, агарда паймон йўлини танламасдан жанг қилиш йўлига ўтар эканлар, бу суратда охирги йўл сифатида икки йўлдан бирига таслим бўлгунларича жанг қилинади; ёки вахдат ва росулуллох саллаллоху алайхи васаллам олиб келган нарсага иймон келтириш,хамда пайғамбари хотамни шариатига мухолиф бўлган хамма нарсани бир четга ташлаш ёки бўлмасам “иттиход” ва паймон тузишдир:
قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّىٰ يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ (توبه/29)
Аллохга ва охират кунига ишонмайдиган, аллох ва унинг пайғамбари харом деган нарсани харом деб билмайдиган, хақ (яъни ислом) динига эътиқод қилмайдиган ахли китоблардан иборат бўлган кимсаларга қарши то улар хорланган (мағлуб) холларида ўз қўллари билан (зиммаларидаги) солиқни тўламагунларича жанг қилингиз!
Шундай экан диққат қилишимиз лозим, мажусларга ўхшаш ахли китоб ё шибхи ахли китобларга росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қилганларидек ахли китобга қилинган муомаламиздек муносабатда бўлишимиз керак:
سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ [16]
имоми шофеъийни айтишича росулуллох саллаллоху алайхи васаллам бахрайнни мажусларидан жизъя олганлар:
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صلى الله عليه وسلم- أَخَذَ الْجِزْيَةَ مِنْ مَجُوسِ الْبَحْرَيْنِ؛
Улар мусулмонлар билан паймон эшиги орқали муомала қилишни бошлашади, дарвоқе мусулмонларни ичига “вахдат” эмас балки “иттиход” эшигидан кириб келишган.
“иттиход” ифтиъол бобидан бўлган масдар бўлиб бир нафардан кўпроқга далолат қилади, энди мана бу бир неча нафар омил ва бир қанча омилларни қабул қилиш таъсирида бирдамлик,якдилликга тарғиб бўлишади. Чунки ифтиъол боби мутоваъа ва таъсир қилиш маъносида келади.
Яъни хам ички омиллар ва ташқи истаклар ва хам ташқи омиллар мана бу келишувга ва “бирлашишга” сабаб бўлган ва мана бу муттахид бўлишга ташқи омиллар хам таъсир қилган. Худди шофеъий мазхабидаги Салохиддин Айюбийни мисрдаги фотимия шиъалари билан тузган “иттиходига” ўхшаш, бу ерда салибий номли ташқи омил сабаб бўлган эди. Шайх Хисомиддин нақшбандий рохимахуллохни замонидаги ахли суннат курдларини шиъалар билан тузган иттиходига хам ташқи омил сабаб бўлган эди, яъни секуляр руслар ташқи омил сифатида эронни курдистонини бар қисмини ишғол қилиб олади ва шиъалар шофеъийлар билан бирга Санжархон рохимахуллохни фармони остида Мужохида ва ислом қўмондони Фотима Гулбохий рохимахуллохга ўхшаш мужохидлар билан муттахид бўлиб секуляр русларга қарши жиход қилишади ва ўша замонни энг катта секуляр қудратини шофеъий ва жаъфарий мужохидлари Санжархон фармони остида эронни шимолидаги пули манжилгача қувиб ташлашади.
Мана бу суратда “иттиход” яъни: турли-хил нуқталарга эга икки ё бир неча тарафнинг мана бу фарқларни сақлаб қолган холда ўртадаги муштарак жихатларни кучайтириш билан, омиллардан таъсирланган холатда, ўзларини ўрталарида келишувга, иттифоқга, бирликка, якдилликка эришишдир.
“Иттиход” манфаъатларни сақлаб қолиш ва ўртадаги муштарак нарсаларга диққат қилиш йўлида ишлатиладиган сўздир, турли-хил тарафлар бир-бирлари билан ихтилофга эга бўлишса хам манфаъатларини сақлаб қолишади. Бугунги кундаги яманда америка ва натони хизматкорларининг босқинчиликларига қарши шофеъийларни зайдийлар билан тузган иттиходига ўхшайди. Ёки хозирги ханафий мазхаб бўлган толибонни афғонистон шиъалари билан бирга ташқи секуляр босқинчилар ва махаллий сотқинларга қарши тузган иттиходи хам мисол бўла олади. Ёки бўлмасам ветнамдаги хуший минаий коммунистларини насронийлар ва будоийлар билан бирга америка босқинчиларига ва европадаги муттахидларга қарши тузган иттиходини хам айтиб ўтса бўлади.
Бундан келиб чиқадики “иттиход” манфаъатларни сақлаб қолиш йўлида вужудга келади ва манфаъат эгалари ўзларига тегишли манфаъатларни муштарак суратда сақлаб қолишга харакат қилишади. Америка қўшма штатларига ўхшайди,бу ерда турли-хил қонун,маданиятга эга бўлган бир қанча штатлар бирлашишган, бирлашган араб иморати хам мисол бўла олади, у ерда хам хилма-хил қонунларга эга бир қанча амирликлар муттахид бўлишган. Ўртада фарқлар, келишмовчиликлар бўлишига қарамасдан муштарак нуқталарни кучайтиришга,кашф қилишга “иттиход” дейилади. Агар “иттиходда” истак ва хохиш,иштиёқ бўладиган бўлса хатто инсон билан тошни ўртасида хам муштарак нуқталарни топса бўлади: жисмоний бўлишлик, энди инсон ва хайвонни ё бир ақида бир динга ё бир мазхабга эга бўлган инсонларни ўзини ўртасидаги муштарак нуқталар хақида гапирмаса хам бўлади.
“Вахдат” ва “иттиход”ни ўртасидаги асосий фарқ ихтилофларни, фарқларни,зиддиятларни, қарама- қаршиликларни қабул қилиш ё қабул қилмасликка бориб тақалади. Орада “иттиход” тузилган пайтда одамлар ихтилофларни,фарқларни,зиддиятларни, қарама-қаршиликларни қабул қилишга хидоят қилинади, аммо ўртада “вахдат” хақида бахс кетадиган бўлса хамма бир хил назарга эга бўлиши лозим ва ихтилофга ўрин қолмайди. Ихтилоф аллох таолони шариатига эмас, фақат башарни раъйига тегишлидир:
« أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ۚ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا (نساء/82)
Буни натижасида хеч қандай мўъмин киши ва мўъмина аёл, аллох ва пайғамбари қозилик қилган ишларда ихтиёрга эга бўлишлари мумкин эмас:
وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (احزاب/ 36)
Ижтиходий ишларда хам афзал “уч абзорни” бири бўлган улил амр шўросини вохид ижмоъси мўъминларни ўртасидаги хар қандай тафарруқ ва ихтилофга йўлни ёпади.
Бундай суратда “иттиход” шундай бир замонда ўртага ташланадики ақидавий,зохирий жихатдан биринчи қадамдаёқ уларни хилма-хил,фарқли эканликларини қабул қилинган нарсаларга,ишларга ё шахсларга, хизбларга,жамиятларга рўбарў бўламиз, биз мана бу мархалани кетидан уларни ўртадаги муштарак нарсалар бўйича бирлаштириш,муттахид қилишга эътиқод қилганмиз.
[1] السيوطي: الجامع الصغير 9647
[2] صحيح ابن حبان2704
[3] بخاری 2998
[4] رواه أحمد (2/400) (9187) والحاكم (1/73) والبيهقي (10/236) (21627) و الهيثمي في مجمع الزوائد (10/276)
[5] مسلم(2586)، والبخاري (6011)
[6] بخاري (6011) مسلم (2586) أحمد (18417) أبو نعيم ، حلية الأولياء4/137
[7] بخاری :6027
[8] مسلم (432) أبو داود (674) النسائي (806) ابن ماجه (976).
[9] بخاری 717- (725) أبو داود (662)، والبيهقي (5388)
[10] رواه البخاري (5060)، ومسلم (2667).
[11] بخاری 4792
[12] مسند أحمد 1539
[13] رواه عبد الله بن أحمد فى زوائد المسند (4/375) (19370)، والطبراني كما في (مجمع الزوائد) (5/220)، والبيهقي في (شعب الإيمان) (6/516)، والمنذري في (الترغيب والترهيب) (2/103). و ابن مفلح في (الآداب الشرعية) (1/332)
[14] رواه الترمذي (2165)، وأحمد (1/18) (114)، والحاكم (1/198)
[15] رواه ابن أبي عاصم في (السنة) (ص: 92)
[16] أخرجه مالك فى ” الموطأ ” (1/278/42) الشافعى (1182) البيهقى (9/189)