Савол: вилояти фақихни исломга нима алоқаси бор? Ўзимизни ахли суннат мазхабларида келтирилганми? Умуман айтганда бир шайх ё мавлавийни бизларга рахбар бўлиши зарурми? (2)
Жавоб: 821 қамарий йилда вафот қилган Қалқашандий “маасирул инафах фил маъалимул хилафах” китобида дорул исломни имомини,рахбарини шартлари бахсида айтадики: ўнинчи ўрин: рахбариятга лойиқ бўлиш учун албатта кундалик масалалар,фалокатлар,янги пайдо бўлган масалаларда, аллохни шариатидаги ахкомларда ижтиход даражасига етган бўлиш керак, ижтиход хаддидаги илмга эга бўлмайдиган рахбарга мунъақид бўлмайди ва сахих хам эмас; чунки рахбарни бундай ижтиходга эхтиёжи бор,уни ўзи бунга ишларни исломий сахих равиш билан “сиротол мустақим” йўли бўйича олиб боришда мухтож бўлади, у мана бу ижтиходни остида шаръий худудлардан огох бўла олади ва дорул исломда мавжуд инсонларни шаръий хуқуқларини хам беради ва одамларни ўртасидаги келишмовчиликлар,ихтилофларни хал қилади, агарда олим ва мужтахид бўлмаса мана бу ишларга қодир бўлмайди.
(القلقشندی، أحمد بن علی، مآثر الأناقه: ج1، ص37.)
Аммо шунга қарамасдан “дорул исломни” рахбарияти хам худди бошқа ишларга ўхшаш изтирорий,зарурат холатига дучор келиши мумкин,мусулмонларни хукуматдорлик ишларида мужтахид,мутахассис рахбарни йўқлиги боис,ундан пастроқдаги даражага тушади ва қозини хаддида бўлган шахсга тан берилади, энг ёмон холатда эса мусулмонлар бошбодоқчиликни олдини олиш учун………етарли илмга эга бўлган ва ўзини атрофига назарларидан фойдалана оладиган уламоларни жамлаган мусулмон рахбарга мурожаъат қилишади.
Соғлом,халол таом ( яъни мужтахид ва фақих рахбар) қўлга кирмагач,изтирорий ва зарурат холатида ундан пайтроқдаги соғлом бўлмаган емишга (яъни олим аммо муқаллид бўлган рахбарга ) дорул исломдаги “дин” ни ва бошқа заруратларни,мусулмонлар манфаъатларини сақлаш учун тан берилади, аммо мана бу мужтахид ,фақих рахбарни йўқлигидан келиб чиққан зарурат ва изтирорий холатдир, агар мужтахид ва фақих рахбар топиладиган бўлса, мана бу зарурат ўртадан кўтарилади ва ………энди харбий қудрат воситасида қуролни кучи билан ўзларини дорул исломни устига юклаб олишган харбий зўравонларни масаласи бошқа нарса, оддий холатда бўладими ёки изтирорий,зарурат холатида бўладими барча ахли суннат уламолари, жамиятни идора қилиш учун рахбарнинг аллохни шариатидаги қонунларга нисбатан олим,фақих бўлиши кераклигига эътиқод қилишган:
-Чунки қиёмат кунигача мусулмонларни ва дорул исломни асосий қонуни фақатгина битта бўлиб, у хам бўлса аллохни шариатидаги қонунларидир, мана бу қонунларда аниқ тафаққух,билимга эга бўлмаган киши жамиятда аллохни шариатидаги қонунларни тўғри татбиқ қилиш бўйича мўъминларнинг вакили бўла олмайди.
-Жамиятни рахбари хам улил амр шўросини ва ё ахли хал ва ақдни назоратини остида бўлганига қарамасдан ва дорул исломни ижроий ишлари бўйича қарор қабул қиладиган энг юқори мақом бўлса хам, аммо агар аллохни шариатидаги қонунларга ва шаръий манбаъларга нисбатан комил фиқхга,билимга,илмга эга бўлмайдиган бўлса, дорул исломни “кундалик эхтиёжлари” га ва ташқи ва ички сиёсатига кўра “ўша кундаги мавжуд вазиятга” муносиб равишда шаръий қарорларни шаръий манбаълардан истихрож қила олмайди.
Исломи хукумат ўзидаги турли-хил ташкилотларга эга бўлганлиги боис, олим ва фақих рахбар мавжуд бўлмайдиган бўлса, уни аллохни шариатидаги қонунлар асосида шаръий йўл билан идора қилишни имкони бўлмайди. Ахли суннат мана бу “дорул исломни” рахбарига мужтахид деса, шиъалар фақих ,дейишади. Яъни бу ерда мохият битта бўлиб ўртадаги фарқ уларни исмларида холос. Уларни бири мужтахид вилояти деса, бошқаси фақихни вилояти дейди. Худди ангур,узум, азам, истофилнинг форс ,араб,турк,румликни достонига ўхшайди. Уларни хаммаси бир нарсани англатади фақат исмлари хар-хил.