Афғонистон исломий иморати учун ислом тарихидаги хукуматий,идорий тажрибалар.
Умар ибни Хаттобни асрида дорул ислом кўзга кўринарли даражада кенгайгач ва мусулмонлар сосоний ва румликларни буюк императорлигини эгаллагач, мана бу кенг дорул исломни идора қилиш учун бир қанча мушаххас сиёсатларни ишга солишди:
1-Сахобаларни катталари ва сахобаларни билимдонлари ,энг ақлли мутахассислар хукмидаги улил амр шўроси, турли-хил минтақаларда тарқалиб кетишмади ва ахли хал ва ақд шўроси қолибида жамиятни рахбарини ёнида қолишди. [1]
Рахбар ва сахобаларнинг катталари идорий ва молий мудирият равишлари ва барча абзорлар тажрибий илмларга тобеъ бўлишини яхши билишарди ва турли-хил машиналарни,аслахаларни қуриш ва ………шахсларни ақидасига алоқаси йўқлигини тушунишарди ва мусулмон шахс мана бу абзорлар ва мудирият равишларини кофирлардан олишлари ва улардан исломий арзишлар билан бирга фойдалана олишарди. Шу сабабли хам Умар ибни Хаттоб хисоб-китоб ва девон,рўйхатдан ўтказиш мавзусини мухожир ва ансорларнинг марказий шўроси билан маслахатга қўйди ва шўро тасдиқлагач, эрон лашкаридаги мусулмон бўлган қўмондонларни (хурмузонга ўхшаш) назарларини хам олгач, девонни идорий системасини эронликлардан олиб баъзи ўзгартиришлар билан лекин уни номини сақлаб қолган холда молиявий система унвонида фойдаланди.
Чунки дорул исломда қонунларни ва арзишларни ижро қилувчилари мусулмонлардан, мана бу арзишларга мўътақид бўлган мўъминлардан бўлиши ва ғайри мусулмонлардан идоравий системада фойдаланмаслик керак эди, Форуқ хисоб илмида ва рўйхатга олиш бўйича махоратга,тахассусга эга бўлган сахобаларни гурухини ( Ақил ибни Аби Толиб, Махзаматубни Навфал ва хижоздаги Жубайр ибни Мутъам,Басра вилоятидаги Муғийра ибни Шўъба ва Куфадаги Абдуллох ибни Халаф) жамиятни бошида барча вилоятларни рўйхатга олиш бўйича маъмур қилиб қўйди ва эронлик Хурмузон дафтарларни тайёрлаш ва рўйхатга олиш идораларини ижод қилиш ва уларни девонларини тартиблаш бўйича уларни йўллаб турди; бу ердаги энг мухим нарса хукуматни маъмурлари ва исломий қонунларни ижрочилари мусулмонларнинг ўзидан таъйинланган эди. Саъид ибни Омирни,Абу Убайда ибни Жаррохни ва бошқа волийларнинг хокисорлиги,фақирлиги хақидаги достонлар хали-хануз одамларни йиғлатади. Хатто росулуллох саллаллоху алайхи васалламни асрида кофирлар у ёқда турсин, мунофиқлар тўдасидаги кишиларни хам ишга олинмаган. [2][3]
Хукумат масъулларининг адолати ва жамиятни рахбарининг хукумат масъулларининг амал қилишига нисбатан диққат билан қилган назорати, жамиятда тинчлик,адолат ўрнатилишига ва зулмдан узоқлашишига боис бўлди ва даражама- даража фақирлик хам ўртадан йўқотилди ва одамлар исломни хақиқатини тушуниб етишди ва гурух-гурух бўлиб ўзларини ихтиёрлари билан мусулмон бўлишди.
Мусулмонлар ўзларидаги исломий қонунлар ва усуллар билан бирга биринчи қадамлар пайтида жамиятга хоким бўлган,зулм ва фасод билан идора қилинадиган тузумни нобуд қилишди ва одамларни озод холда яшашлари учун озод қўйиб қўйишди, улар хохлашса ислом келтиришар ёки жизъя беришарди.
Идорий тилларни инглизчадан форсийга ўзгартириш ёки паштудан форсийга ёки хар қандай бошқа забондан бир бошқасига ўзгартиришни мудириятни равиши ва жамиятдаги ижро қилувчи масъулларга алоқаси йўқ, мусулмонлар дари ё дарборий ёки бошқа забонлардан фойдалана олишади аммо хукуматни тузилиши исломий тузум бўйича ва хукуматни масъуллари хам мўъминлар бўлиши керак ва забонни ўзгартириш шубхаси исломий тузумда кофирларни ёки хукуматни фосид масъулларини қолдириш учун жойгох бўлади,деган маънони билдирмайди.
Исломий хукуматни асли хадафи идорий , ижроий тузумдан золимларни,фосид кишиларни мўъминлар тарафидан поклаш ва одамларга комил исломни етказишдир, мусулмонларнинг шахсий ишларига аралашишни хукуматга умуман алоқаси йўқ, фақатгина мана бу шакл билан хақ талаб инсонларни қалби ислом томонга тортилади, фосид кишилар билан келишув ва мунофиқлар тўдасига майдон бериш,уларни хукуматий,ижроий мансабларга таъйинлаш билан қалбларни исломга тортиб бўлмайди.
Хақ талаб одамлар исломий хукуматни адолатини химоя қилишади,лекин мунофиқлар тўдасини хеч ким рози қила олмайди, хатто бу ишга росулуллох саллаллоху алайхи васалламни хукуматлари хам қодир бўлган эмас.
[1] ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 180 – 181، بیروت، دار صادر، 1385ق.
[3] مقدمه ابن خلدون، ج1، ص:466.