اَفغانِستان اِسلام اِمارَتِی اوُچُون اِسلام تَرِیخِیدَگِی حُکوُمَتِی، اِدارِی تَجرِیبَه لَر.
عُمَر اِبن خَطّابنِی عَصرِیدَه دارُ الاِسلام کوُزگه کوُرِینَرلِی دَرَجَه دَه کِینگَیگَچ وَ مُسُلمانلَر ساسانِی وَ رُوملِیکلَرنِی بُویُوک اِمپِیرَتارلِیگِینِی اِیگللَه گچ، مَنَه بُو کِینگ دارُ الاِسلامنِی اِدارَه قِیلِیش اوُچوُن بِیر قَنچَه مُشَخَّص سِیاسَتلَرنِی اِیشگه سالِیشدِی:
- صَحابَه لَرنِی کَتتَه لَرِی وَ صَحابَه لَرنِی بِیلِیمدانلَرِی، اِینگ عَقللِی مُتَخَصِّصلَر حُکمِیدَگِی اوُلِی الاَمر شوُراسِی، توُرلِی- هِیل مِنطَقَه لَردَه تَرقَلِیب کِیتِیشمَدِی وَ اَهلِی حَل وَ عَقد شُوراسِی قالِیبِیدَه جَمِیعَتنِی رَهبَرِینِی یانِیدَه قالِیشدِی. [1]
رَهبَر وَ صَحابَه لَرنِی کَتتَه لَرِی اِدارِی وَ مالِی مُدِیرِیَت رَوِیشلَرِی وَ بَرچَه اَبزارلَر تَجرِیبِی عِلملَرگه تابِع بُولِیشِینِی یَحشِی بِیلِیشَردِی وَ توُرلِی- هِیل مَشِینَه لَرنِی، اَسلَحَه لَرنِی قوُرِیش وَ……شَخصلَرنِی عَقِیدَه سِیگه عَلاقَه سِی یُوقلِیگِینِی توُشوُنِیشَردِی وَ مُسُلمان شَخص مَنَه بُو اَبزارلَر وَ مُدِیرِیَت رَوِیشلَرِینِی کافِرلَردَن آلِیشلَرِی وَ اوُلَردَن اِسلامِی اَرزِیشلَر بِیلَن بِیرگه فایدَلَنَه آلِیشَردِی. شوُ سَبَبلِی هَم عُمَر اِبنِ خَطّاب حِساب- کِتاب وَ دِیوان، رُویحَتدَن اوُتکَزِیش مَوضُوعسِینِی مُهاجِر وَ اَنصارلَرنِینگ مَرکَزِی شوُراسِی بِیلَن مَسلَحَتگه قوُیَدِی وَ شُورا تَصدِیقلَگچ، اِیران لَشکَرِیدَگِی مُسُلمان بُولگن قوُماندانلَرنِی (هرُمُزانگه اوُحشَش) نَظَرلَرِینِی هَم آلگَچ، دِیواننِی اِدارِی سِیستِیمَه سِینِی اِیرانلِیکلَردَن آلِیب بَعضِی اوُزگَرتِیرِیشلَر بِیلَن لِیکِن اوُنِی نامِینِی سَقلَب قالگن حالدَه مالِیَه وِی سِیستِیمَه عُنوانِیدَه فایدَلَنَدِی.
چُونکِی دارُ الاِسلامدَه قانوُنلَرنِی وَ اَرزِیشلَرنِی اِجرا قِیلوُچِیلَرِی مُسُلمانلَردَن، مَنَه بُو اَرزِیشلَرگه مُعتَقِید بُولگن مُؤمِنلَردَن بوُلِیشِی وَ غَیرِی مُسُلمانلَردَن اِدارَه وِی سِیستِیمَه دَه فایدَلَنمَسلِیک کِیرَک اِیدِی، فاروُق حِساب عِلمِیدَه وَ رُویحَتگه آلِیش بُویِیچَه مَهارَتگه، تَخَصُّصگه اِیگه بُولگن صَحابَه لَرنِی گوُرُوهِینِی ( عَقیل ابن ابی طالب، مخزمة ابن نوفل و حِجازدَگِی جُبَیر ابن مطعم، بَصرَه وِلایَتِیدَگِی مُغِیرَه اِبن شُعبه وَ کوُفَه دَگِی عبد الله ابن خلف) جَمِیعَتنِی باشِیدَه بَرچَه وِلایَتلَرنِی رُویحَتگه آلِیش بُویِیچَه مَعمُور قِیلِب قوُیَدِی وَ اِیرانلِیک هُرمُزان دَفتَرلَرنِی تَییارلَش وَ رُویحَتگه آلِیش اِدارَه لَرِینِی اِیجاد قِیلِیش وَ اوُلَرنی دِیوانلَرِینِی تَرتِیبلَش بُویِیچَه اوُلَرنِی یوُللَب توُرَدِی؛ بُو یِیردَگِی اِینگ مُهِم نَرسَه حُکوُمَتنِی مَعمُورلَرِی وَ اِسلامِی قانوُنلَرنِی اِجراچِیلَرِی مُسُلمانلَرنِینگ اوُزِیدَن تَأیِینلَنگن اِیدِی. سَعِید ابن عامرنی، ابو عبیده ابن جَرّاحنِی وَ باشقَه وَالِیلَرنِینگ حاکِسارلِیگِی، فَقِیرلِیگِی حَقِیدَه گِی داستانلَر هَلِی- هَنُوز آدَملَرنِی یِیغلَتَدِی. حَتّی رَسُول الله صلی الله علیه وسلمنی عَصرِیدَه کافِرلَر اوُ یاقدَه تُورسِین، مُنافِقلَر تُودَه سِیدَگِی کِیشِیلَرنِی هَم اِیشگه آلِینمَگن.
حُکوُمَت مَسئوُللَرِینِینگ عَدالَتِی وَ جَمِیعَتنِی رَهبَرِینِینگ حُکوُمَت مَسئوُللَرِینِینگ عَمَل قِیلِیشِیگه نِسبَتاً دِققَت بِیلَن قِیلگن نَظارَتِی، جَمِیعَتدَه تِینچلِیک، عَدالَت اوُرنَتِیلِیشِیگه وَ ظُلمدَن اوُزاقلَشِیشِیگه بائِث بوُلَدِی وَ دَرَجَه مَه – دَرَجَه فَقِیرلِیک هَم اوُرتَدَن یُوقاتِیلَدِی وَ آدَملرَنِی اِسلامنِی حَقِیقَتِینِی توُشوُنِیب یِیتِیشَدِی وَ گوُرُوه – گوُرُوه بوُلِیب اوُزلَرِینِینگ اِیختِیارلَرِی بِیلَن مُسُلمان بُولِیشَدِی.
مُسُلمانلَرنِی اوُزلَرِیدَگِی اِسلامِی قانوُنلَر وَ اوُصُوللَر بِیلَن بِیرگه بِیرِینچِی قَدَملَر پَیتِیدَه جَمِیعَتگه حاکِم بوُلگن، ظُلم وَ فَساد بِیلَن اِدارَه قِیلِینَدِیگن توُزُومنِی نابُود قِیلِیشَدِی وَ آدَملَرنِی آزاد حالدَه یَشَشلَرِی اوُچُون آزاد قوُیِیب قوُیِیشَدِی، اوُلَر هاحلَشسَه اِسلام کِیلتِیرِیشَر یاکِی جِزیَه بِیرِیشَردِی.
اِدارِی تِیللَرنِی اِینگلِیزچَه دَن فارسِیگه اوُزگَرتِیرِیش یاکِی پَشتُوندَن فارسِیگه یاکِی هَر قَندَی باشقَه زَباندَن بِیر باشقَه سِیگه اوُزگَرتِیرِیشنِی مُدِیرِیَتِینِی رَوِیشِی وَ جَمِیعَتدَگِی اِجرا قِیلوُچِی مَسئوُللَرگه عَلاقَه سِی یوُق، مُسُلمانلَر دَرِی یا دَربارِی یاکِی باشقَه زَبانلَردَن فایدَلَنَه آلِیشَدِی ، اَمّا حُکُومَتنِی توُزِیلِیشِی اِسلامِی توُزُوم بُویِیچَه وَ حُکوُمَتنِی مَسئوُللَرِی هَم مُؤمِنلَر بُولِیشِی کِیرَک وَ زَباننِی اوُزگرتِیرِیش شُبهَه سِی اِسلامِی توُزُومدَه کافِرلَرنِی یاکِی حُکوُمَتنِی فاسِد مَسئوُللَرِینِی قالدِیرِیش اوُچُون جایگاه بوُلَدِی، دِیگن مَعنانِی بِیلدِیرمَیدِی.
اِسلامِی حُکوُمَتنِی اَصلِی هَدَفِی اِدارِی، اِجرائِی توُزُومدَن ظالِملَرنِی، فاسِد کِیشِیلَرنِی مُؤمِنلَر طَرَفِیدَن پاکلَش وَ آدَملَرگه کامِل اِسلامنِی یِیتکَزِیشدِیر، مُسُلمانلَرنِینگ شَخصِی اِیشلَرِیگه اَرَلَشِیشنِی حُکوُمَتگه عَلاقَه سِی یوُق، فَقَطگِینَه مَنَه بُو شَکل بِیلَن حَق طَلَب اِنسانلَرنِی قَلبِی اِسلام تامانگه تارتِیلَدِی، فاسِد کِیشِیلَر بِیلَن کِیلِیشوُ وَ مُنافِقلَر توُدَه سِیگه مَیدان بِیرِیش، اوُلَرنِی حُکوُمَتِی، اِجرائِی مَنسَبلَرگه تَأیِینلَش بِیلَن قلبلَرنِی اِسلامگه تارتِیب بُولمَیدِی.
حَق طَلَب آدَملَرنِی اِسلامِی حُکوُمَتنِی عَدالَتِینِی حِمایَه قِیلِیشَدِی، لِیکِن مُنافِقلَر توُدَه سِینِی هِیچ کِیم راضِی قِیلَه آلمَیدِی، حَتّی بوُ اِیشگه رَسُول الله صلی الله علیه وسلمنی حُکوُمَتلَرِی هَم قادِر بوُلگن اِیمَس.
[1] ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج 3، ص 180 – 181، بیروت، دار صادر، 1385ق.