Савол: агар дин комил бўладиган бўлса мана шунча ижтиходларни нима маъноси бор? Мана шунча хилма-хил ижтиходлар мусулмонларни ўртасидаги шунчалик кўп тафарруқ ва ўлим,қирғинларга боис бўлмаганми?
Жавоб: агар Қатодадан нақл қилинган қуръон оятларини сони 6219 та оят ва ибни Масъуддан ривоят қилинган 6218 та оят ва бисмиллах билан бошланган хар бир сурани хам бир оят,деб хисоблайдиган кишилардан нақл қилинган 6666 оятларни
(ابن عطیه متاخر، مقدمتان فی علوم القرآن، ص۲۴۶./ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۳۰. / زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۱-۲۵۲)
орасидан 6400 оят эътиқодлар ва унга тегишли масалалар хақидадир, буни сабаби хам шуки мана бу доирадаги ишлар бўйича башарни,инсонни ижтиходларига эхтиёж қолмаслиги керак эди.
Чунки бу ақидага томон харакат қилишни бош нуқтаси хисобланади, агар иймон ва ақида масаласида ижтиход қилинадиган бўлса ихтилоф вужудга келади ва албатта хар бир мужтахид,шахс “бир асос” ни вужудга келтиради,шунга қараб “харакат қилиш йўли” хам ўзгаради, аллох таоло мана шундай ишларни олдини олиш учун нихоятда батафсил қилиб баён қилган ва инсонни ижтиход қилиш қудратига имкон қўйган эмас. Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, қуръонда хатто кичкина ширк хақида хам батафсил сухбат қилинмаганини топа олмайсиз.
Натижада хеч кимни ақида борасида ижтиход қилишга хаққи йўқ. Хар бир башар ўзини қодир бўлганича истидлол қилади ва иймони мустахкамлайди ва ўзини йўлида жони ва моли,қонини фидо қиладиган даражага ета олади. Бу ердаги истидлол юнонликларни муллоларига ўхшаган фақат уларни ўзлари биладиган,бошқалар эса уларга тақлид қиладиган истидлол бўлмаслиги керак.
Хорун Рашидни даврида “байтул хикмах муъассасаси” га баъзи уламоларни юноний,эроний,хиндий матнларни таржима қилиш учун……….ишга олинади ва натижада баъзилар юнонийзада,баъзилар эса эронийзада бўлишади. Мана бу дастадаги кишилар шунчалик мағрур бўлиб кетишадики, хар қандай асл юнонни фалсафасига,мантиғига тўғри келмаса уни қабул қилишмасди ва қуръонни унга мослаштиришга харакат қилишарди, мана шу ерда ақида масаласидаги ижтиходлар хосил бўлган. Ундан олдин бундай нарса умуман бўлган эмас. Мана шу ерда мўътазилани қудратга келиши,кириб келиши учун шароит яратилган.
Пайғамбаримизни замонида хар қандай араб содда тил билан қуръонни тушунарди ва иймон келтирарди, мана бу қуръонни 6400 ояти билан қилинадиган ягона ишдир,қолган 200 оят эса ахкомлар, шу равишда талоқ,намоз, хаж, рибони харом бўлиши,хадлар ва …….абадий шу холича қолади, хаво ва сув,ёруғликка ўхшаган нарсалар хам шу холича давом этади ва мужтахидга ё мутахассисликка эхтиёжи йўқ, улардан мана шу холда фойдаланса бўлади. Чунки қуръонга хеч қандай ташқаридан ортиқча нарса киргизилмаган.
Оятларни андак қисмида эса масалалар умумий суратда баён қилинган, майда жузъиётлари эса замон ва маконга қараб фарқ қилади. чунки агар уни жузъиётлари хам баён қилинганда юзлаб балким минглаб жилд китобга эхтиёж пайдо бўларди, мана бу иш аллохга осон аммо башар уни хифз қилиш,ёдлаш ва бу китобларни сақлашга қодир эмас, бунга қўшимча равишда инсонни истеъдодлари хам бекор бўларди. Лекин мана бу андак оятлар худди инсонни ихтиёридаги маъдан конларига ўхшаб қолади.
Маъдан тошларидан чиқариладиган темир конларига ўхшайди, мана бу оятлар шу маъданларга ўхшаб инсонни ихтиёридадир. Темир конларига ўхшаш уни чиқариб олиш ва фойдаланиш инсонни ўзига берилган неъмат бўлиб, инсон мана бу маъданлардан овозга,тасвирга,иссиқликка оид нарсаларни,қурол- аслаха ва бошқа жуда кўп асбобларни………. ишлаб чиқаради, бу ишлар башарни замони,макони,ривожланиши қараб ўзгариб туради,аммо истеъдоди,қобилияти йўқолиб кетмайди. Шунга ўхшаш мана бу оятлардан фойдаланиш хам инсонни ихтиёрида бўлиб, у ўзини ихтиёридаги маъдандан чиқариб олиб фойдалана олади.
Бу ерда очиқ-ойдин кўриниб турганидек,тиришиб-тирмашиб фаол харакат қилишни,бу хақида изланишни ўрнига ўтиб кетган кишиларга кўр-кўрона тақлид қилишади( зухруф/23-24) , агар бир шахс ўзини мутаъассиблиги,калта фикрлаши билан бундан бир неча аср олдинги иситиш воситаларини ё қурол-аслахани, ўқ-яроғларни, транспорт воситаларини бугунги кундаги ривожланган воситалардан афзал кўриб турса,нихоятда масхарали иш бўлади.