سَوال: اَگر دِین کامِل بُولَدِیگن بوُلسَه مَنَه شوُنچَه اِجتِهادلَرنِی نِیمَه مَعناسِی بار؟ مَنَه شوُنچَه هِیلمَه – هِیل اِجتِهادلَر مُسُلمانلَرنِی اوُرتَسِیدَگِی شوُنچَه لِیک تَفَرُّق وَ اوُلِیم، قِیرغِینلَرگه بائِث بوُلمَگنمِی؟
جَواب: اَگر قَتادَه دَن نَقل قِیلِینگن قُرآن آیَتلَرِینِی سانِی 6219 تَه آیَت وَ اِبنِ مَسعُوددَن رِوایَت قِیلِینگن 6218 تَه آیَت وَ بِسمِ الله بِیلَن باشلَنگن هَر بِیر سُورَه نِی هَم بِیر آیَت، دِیب حِسابلَیدِیگن کِیشِیلَردَن نَقل قِیلِینگن 6666 آیَتلَرنِی (اِبن عطیه متاخر، مقدمتان فی علوم القرآن، ص۲۴۶./ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۳۰. / زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۱-۲۵۲) آرَسِیدَن 6400 آیَت اِعتِقادلَر وَ اوُنگه تِیگِیشلِی مَسَلَه لَر حَقِیدَه دِیر، بُونِی سَبَبِی هَم شوُکِی مَنَه بُو دائِرَه دَگِی اِیشلَر بُویِیچَه بَشَرنِی، اِنساننِی اِجتِهادلَرِیگه اِیختِیاجِی قالمَسلِیگِی کِیرَک اِیدِی.
چُونکِی بُو عَقِیدَه گه تامان حَرَکَت قِیلِیشنِی باشقَه نُوقتَه سِی حِسابلَنَدِی، اَگر اِیمان وَ عَقِیدَه مَسَلَه سِیدَه اِجتِهاد قِیلِینَدِیگن بُولسَه اِیختِلاف وُجُودگه کِیلَدِی وَ اَلبَتَّه هَر بِیر مُجتَهِد، شَخص “بِیر اَساس” نِی وُجُودگه کِیلتِیرَدِی، شوُنگه قَرَب “حَرَکَت قِیلِیش یوُلِی” هَم اوُزگرَدِی، اَلله تعالی مَنَه شوُندَی اِیشلَرنِی آلدِینِی آلِیش اوُچُون نِهایَتدَه بَتَفصِیل قِیلِیب بَیان قِیلگن وَ اِنساننِی اِجتِهاد قِیلِیش قُدرَتِیگه اِمکان قوُیگن اِیمَس. مِثال طَرِیقَه سِیدَه اَیتَدِیگن بوُلسَک، قُرآندَه حَتّی کِیچکِینَه شِرک حَقِیدَه هَم بَتَفصِیل صُحبَت قِیلِینمَگنِینِی تاپَه آلمَیسِیز.
نَتِیجَه دَه هِیچ کِیمنِی عَقِیدَه بارَسِیدَه اِجتِهاد قِیلِیشگه حَققِی یُوق. هَر بِیر بَشَر اوُزِینِی قادِر بوُلگنِیچَه اِستِدلال قِیلَدِی وَ اِیمانِینِی مُستَحکَملَیدِی وَ اوُزِینِی یُولِیدَه جانِی وَ مالِی، قانِینِی فِدا قِیلَدِیگن دَرَجَه گه یِیتَه آلَدِی. بُو یِیردَگِی اِستِدلال یوُنانلِیکلَرنِی مُلّا لَرِیگه اوُحشَگن فَقَط اوُلَرنِی اوُزلَرِی بِیلَدِیگن، باشقَه لَر اِیسَه اوُلَرگه تَقلِید قِیلَدِیگن اِستِدلال بُولمَسلِیگِی کِیرَک.
هارُون رَشِیدنِی دَورِیدَه “بَیتُ الحِکمَه مُئَسَّسَه سِی”گه بَعضِی اوُلامالَرنِی یُونانِی، اِیرانِی، هِندِی مَتنلَرنِی تَرجِیمَه قِیلِیش اوُچُون……..اِیشگه آلِینَدِی وَ نَتِیجَه دَه بَعضِیلَر یُونانِیزَدَه، بَعضِیلَر اِیسَه اِیرانِیزَدَه بُولِیشَدِی. مَنَه بُو دَستَه دَگِی کِیشِیلَر شوُنچَه لِیک مَغرُور بُولِیب کِیتِیشَدِیکِی، هَر قَندَی اَصل یُوناننِی فَلسَفَه سِیگه ، مَنطِیغِیگه توُغرِی کِیلمَسَه اوُنِی قَبُول قِیلِیشمَسدِی وَ قُرآننِی اوُنگه ماسلَشتِیرِیشگه حَرَکَت قِیلِیشَردِی، مَنَه شوُ یِیردَه عَقِیدَه مَسَلَه سِیدَگِی اِجتِهادلَر حاصِل بُولگن. اوُندَن آلدِین بوُندَی نَرسَه عُمُوماً بُولگن اِیمَس. مَنَه شوُ یِیردَه مُؤتَزِیلَه نِی قُدرَتگه کِیلِیشِی، کِیرِیب کِیلِیشِی اوُچُون شَرائِط یَرَتِیلگن.
پَیغَمبَرِیمِیزنِی زَمانِیدَه هَر قَندَی عَرَب ساددَه تِیل بِیلَن قُرآننِی توُشُونَردِی اِیمان کِیلتِیرَردِی، مَنَه بُو قُرآننِی 6400 آیَتِی بِیلَن قِیلِینَدِیگن یَگانَه اِیشدِیر، قالگن 200 آیَتِی اِیسَه اِحکاملَر، شوُ رَوِیشدَه طَلاق، نَماز، حَج، رِبانِی حَرام بُولِیشِی، حَدلَر وَ ……..اَبَدِی شُو حالِیچَه قالَدِی، هَوا وَ سُوو، یارُوغلِیکگه اوُحشَگن نَرسَه لَر هَم شُو حالِیچَه دَوام اِیتَدِی وَ مُجتَهِدگه یا مُتَخَصِّصلِیکگه اِیختِیاجِی یوُق، اوُلَردَن مَنَه شُو حالدَه فایدَلَنسَه بُولَدِی. چُونکِی قُرآنگه هِیچ قَندَی تَشقَرِیدَن آرتِیقچَه نَرسَه کِیرگِیزِیلمَگن.
آیَتلَرنِی اَندَک قِیسمِیدَه اِیسَه مَسَلَه لَر عُمُومِی صُورَتدَه بَیان قِیلِینگن، مَیدَه جُزئِیاتلَرِی اِیسَه زَمان وَ مَکانگه قَرَب فَرق قِیلَدِی. چُونکِی اَگر اوُنِی جُزئِیاتلَرِی هَم بَیان قِیلِینگندَه یُوزلَب بَلکِیم مِینگلَب کِتابگه اِیختِیاج پَیدا بُولَردِی، مَنَه بُو اِیش اَلله گه آسان اَمّا بَشَر اوُنِی خِفط قِیلِیش، یادلَش وَ بُو کِتابلَرنِی سَقلَشگه قادِر اِیمَس، بُونگه قوُشِیمچَه رَوِیشدَه اِنساننِی اِستِعدادلَرِی هَم بِیکار بُولَردِی. لِیکِن مَنَه بُو اَندَک آیَتلَر حُودِّی اِنساننِی اِیختِیارِیدَگِی مَعدَن کانلَرِیگه اوُحشَب قالَدِی.
مَعدَن تاشلَرِیدَن چِیقَرِیلَدِیگن تِیمِیر کانلَرِیگه اوُحشَیدِی، مَنَه بُو آیَتلَر شوُ مَعدَنلَرگه اوُحشَب اِنساننِی اِیختِیارِیدَه دِیر. تِیمِیر کانلَرِیگه اوُحشَش اوُنِی چِیقَرِیب آلِیش وَ فایدَلَنِیش اِنساننِی اوُزِیگه بِیرِیلگن نِعمَت بوُلِیب، اِنسان مَنَه بُو مَعدَنلَردَن آوازگه، تَصوِیرگه، اِیسسِیقلِیکگه آئِد نَرسَه لَرنِی، قوُرال- اَسلَحَه وَ باشقَه اَسبابلَرنِی ………اِیشلَب چِیقَرَدِی، بُو اِیشلَر بَشَرنِی زَمانِی، مَکانِی، رِواجلَنِیشِیگه قَرَب اوُزگرِیب توُرَدِی، اَمّا اِستِعدادِی، قابِیلِیَتِی یوُقالِیب کِیتمَیدِی. شوُنگه اوُحشَش مَنَه بُو آیَتلَردَن فایدَلَنِیش هَم اِنساننِی اِیختِیارِیدَه بُولِیب، اوُ اوُزِینِی اِیختِیارِیدَگِی مَعدَندَن چِیقَرِیب آلِیب فایدَلَنَه آلَدِی.
بُو یِیردَه آچِیق – آیدِین کوُرِینِیب توُرگنِیدِیک، تِیرِیشِیب- تِیرمَشِیب فَعال حَرَکَت قِیلِیشنِی، بُو حَقِیدَه اِیزلَنِیشنِی اوُرنِیگه اوُتِیب کِیتگن کِیشِیلَرگه کوُر- کوُرانَه تَقلِید قِیلِیشَدِی ( زخرف/ 23-24)، اَگر بِیر شَخص اوُزِینِی مُتَعَصِّبلِیگِی، کَلتَه فِکرلَشِی بِیلَن بوُندَن بِیر نِیچَه عَصر آلدِینگِی اِیسِیتِیش واسِیطَه لَرِینِی بُوگوُنگِی کوُندَه رِواجلَنگن واسِیطَه لَردَن اَفضَل کوُرِیب توُرسَه، نِهایَتدَه مَسخَرَه لِی اِیش بُولَدِی.