Хозирги янги асрдаги дорул исломни намуналари (1) (25 қисм)
(матлабни комил матни)
Қуръон ва суннатга тегишли ишларда агар бирор нарса айтадиган бўлсанг хар қайси тарафдан бўлса хам, ўзингни иймонингга ва қиёматингга ахамият берадиган бўлсанг, сўзингни аллох ва росулига етказиб олиб боришинг керак: имоми Ахмад ибни Ханбалдан нихоятда зебо бир ўхшатиш ривоят қилинган бўлиб у киши айтадики: қиёмат куни мени занжир билан боғланган холда олиб келишади ва аллох таоло мана бу сўзларингни қаердан келтирдинг ва баён қилдинг?- деб сўрайди. Шунда мен эй роббим, Вакиъ ибни Жаррохул Хофизи куфий уни менга айтди, дейман; мана бу ерда мени ўз холимга қўйиб Вакиъ ибни Жаррох куфийни қўлини боғлаб олиб келишади ва аллох таоло сўрайдики, мана бу сўзларингни қаердан келтирдинг? Шунда Вакиъ ибни Жаррох айтадики, уни Мансур ибни Мўътамиддан олдим; бу ерда Вакиъни қўйиб Мансурни қўлини боғлаб олиб келишади ва аллох таоло сен мана бу сўзларни қаердан олдинг ва баён қилдинг?-деб сўрайди. Мансур айтадики: уни Иброхим Нахъийдан олдим; бу ерда Мансурни қўйиб Иброхимни занжир билан боғланган холда олиб келишади, аллох таоло ундан мана бу сўзларингни қаердан олдинг ва баён қилдинг?-деб сўрайди. Иброхим айтадики, уни Асвад ва Язид ибни Асваддан олдим; бу мархалада хам Иброхимни қўйиб Асвад ва Язид ибни Асвадни занжирланган холда олиб келишади ва аллох таоло сизлар мана бу сўзларни қаердан олиб келдинглар ва қаердан нақл қилдинглар?-дейди. Уларни иккови айтадики, бизлар уни Масъуд ва ибни Аббосдан олдик; мана бу мархалада хам уларни икковини қўйиб ибни Аббос ва ибни Масъудни занжир билан олиб келишади ва аллох таоло ундан мана бу сўзларингни қаердан олдинг ва қаердан нақл қилдинг?-деб сўрайди. У айтадики: пайғамбарингдан ва у Жибрилдан ва у хам сени ўзиндан олган эй роббим. [1]
Демак росулуллох саллаллоху алайхи васалламдан нақл қилинган нарсалар қуръондан бўладими ё сахих суннатдан бўладими, мана бу манбаълардан огох бўлган холда илм бўйича баён қилиниши керак, бизлар диёрларни “дорул ислом” ва “дорул куфр” деб номлашлик ва мана бу икки “дар”ни орасидаги ўзаро алоқалар борасидаги хоким бўлган усуллар хақидаги қуръон ва сахих суннатни ва росулуллох саллаллоху алайхи васалламни сахобаларини раъйларини ва барча исломий мазхабларни раъйларини келтирдик ва хар қандай мусулмон ташхис бериш ва муомала қилиш равиши бўйича мана бу қоидалардан ташқари меъёрни таъйин қила олмайди.
Албатта баъзи бир кишилар дорул исломга ва дорул куфрга хос бўлган ўринларга хамда уларни истакларига,дидларига,мақсадларига тўғри келмайдиган бошқа ўринларга эътироз билдириш орқали аввал асхобларни, аиммаларни, турли-хил исломий мазхабларни ўзларини жойлашган даражагача пастга тушуришга харакат қилишади ва улар асхоблар хам инсон бўлишган,бизлар хам уларга ўхшаган инсонлармиз,дейишгач ва ўзларини “амалда” имоми Ханифа, Жаъфари Содиқ, Шофеъий ва бошқалардан юқорига қўйиб олишгач, асхобларни ва турли-хил исломий мазхабларни раъйларини бир четга суриб қўйишга харакат қилишади ва ўзларининг ноқис ақллари,тушунчалари билан қуръон ва суннатни таъвил ва тафсир қилишади, албатта мана бу ахли таъвилни бир дастаси “амалда” суннатни хам бир четга суриб қўйишади ва ўзларининг раъйларига кўра ва ўзларининг ноқис истакларига,тушунчаларига асосан қуръонни таъвил қилишади.
Шуни айтиб ўтиш лозимки, бугунги кунда росулуллох саллаллоху алайхи васалламнинг асхобларини раъйларига ва барча исломий мазхабларни раъйига хилоф равишда “дорул ислом” ва “дорул куфр” хақида баён қилинаётган шахсий ва гурухий таъвилларни хаммаси хукумат қудратини касб қилмоқчи бўлаётган кимсалар томонидан келтирилади, улар бугунги кундаги дорул исломга хоким бўлиб турган хукумат қудрати билан рақобат хамда рухий хатто қуролли жанг қилишмоқчи бўлишади.
Мана бу даста оятларни, хадисларни, асхобларни райъларини, барча исломий мазхабларни раъйларини кўрмасликка олишади ва ўзларини нотўғри тушунчалари билан тафарруқ ижод қилишга ва дорул исломга қарши жангларни йўлга қўйишга ва дорул куфрларда сокин бўлиб яшашни асослашга ёпишиб олишади, ва нихоят охирида дорул исломда ўзлари учун ёки кофирлар учун хукумат қудратини касб қилиш бўйича рақобат қилишдан бошқа мақсадлари бўлмайди. Хозирги пайтда улар эга бўлиб турган қудратни бир улуши хар қандай мезонда бўлса хам, чунки улар хозирда мусулмонларни ўртасида вужудга келган ахзоб бўлганликлари сабабли, бугунги дорул исломдаги хокимиятни ўрнига албатта бутун жахон секуляр кофирлари ва махаллий секуляр муртадлар эгаллашларини ва “дорул ислом” албатта “дорул куфр”га айланишини яхши билишади, шу сабабли хам улар мана бу секуляристик хукуматни системасидаги сиёсий ўйиндаги ўзларини улушларини хохлашади.
……Мана бу мавжудотлар мунофиқлар тўдаси бўлиб ўзларини душманчилигини мана шундай кўрсатишади. Аммо мўъминларни орасида хам шундай кишилар пайдо бўлишадики, улар ўзларини мунофиқлар тўдасини касаллигига мубтало қилиб олишган ва Умар ибни Хаттоб розиаллоху анху мана бундай фасодлар хақида мўъминларни огохлантириб айтадики:
” إِنَّمَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ رَجُلَيْن: رَجُلٌ يَتَأَوَّلُ الْقُرْآنَ عَلَى غَيْرِ تَأْوِيلِهِ وَرَجُلٌ يُنَافِسُ الْمُلْكَ عَلَى أَخِيهِ “.[2]
Мен сизларни устингизда икки хил эркак кишилардан қўрқаман: қуръонни ўзини таъвилидан бошқача қилиб таъвил қиладиган кимсалар ва мулк,хокимият учун биродари билан рақобат қиладиган мусобақа берадиган кишилар.
Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам хам мана бундай шахслар хақида мархамат қиладиларки:
مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنْ النَّارِ[3]
“Қуръон хақида илмсиз назар берган киши жойини дўзахдан мухайё қилиб қўйсин.”
مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِرَأْيِهِ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ [4]
“Қуръон хақида ўзини шахсий назари билан сўзлаган кишини жойгохи дўзахдадир.” Хатто росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِرَأْيِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأَ[5]
Қуръон хақида илмсизлик билан назар берган кишини назари агарчи тўғри бўлган тақдирда хам, у хатога дучор бўлган хисобланади.
Мана шунга асосланган холда ибни Касир айтадики, фақат шахсий назар билан қуръонни тафсир қилишлик харомдир. Демак қуръонни тафсирида хам тафсир ва таъвил қилинадиган масалаларни росулуллох саллаллоху алайхи васалламни канали орқали аллох таолога етказишинг ва боғлашинг лозим бўлади. Агар мана бу шаклда сўзларингни аллох таолога боғлай олмасанг, росулуллох саллаллоху алайхи васалламга ёлғонни нисбатлаган бўласан, чунки сен аллох таоло мана бундай деган бўласан, аслида эса росулуллох саллаллоху алайхи васаллам бундай сўзларни аллох таоло томонидан келтирмаган бўладилар, сен эса росулуллох саллаллоху алайхи васаллам бундай деганлар дейсан, аслида эса бундай хадисни ўзи йўқ, шу тарзда ўзингни жаханнамдаги жойгохингни тайёрлаб қўясан, чунки росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
[6]مَن كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ[7]
Менга нисбатан қасддан ёлғонни нисбатлаган киши ўзини жаханнамни оловидаги жойгохини тайёрлаб қўйсин.
Мана булар аллох бундай деган ёки росулуллох саллаллоху алайхи васаллам бундай деганлар,дейилган масалалар хақидадир; сўзлаётган сўзингни манбаъсидан хотиржам бўлганингдан сўнг, қуйидаги дастурга биноан:
«بَلِّغُوا عَنِّی وَ لَو آیَةً»[8]
Мендан бошқаларга агарчи бир оят бўлса хам етказинглар, бу ерда ўзингни шахсий назарингни билдирмаган холатда амал қиласан. Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
نَضَّرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا وَحَفِظَهَا وَبَلَّغَهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ[9]
худованд шундай кишини шод ва шодмон қилсинки, у мендан бир сўзни эшитади ва уни ёдлаб олади ва қандай эшитган бўлса ўша холича уни баён қилади. Фиқхни фахмлаган киши сўзни ўзидан кўра фақихроқ кишига етказиши қандай хам яхши.
Ижтиход қилса бўладиган ишларда хам албатта диққат қилишинг керак, мана бундай масалаларни етарли, жамланган илмга эхтиёжи бор ва тилинг билан айтаётган сўзларинг хақида сўроқ-савол қилинасан ва сўзлаган нарсангни баробарида масъулсан. Шу сабабли хам илм ахли ўзлари комил,тўлиқ илмга эга бўлган нарсалари хақида сухбат қилишади ва билмаган ишлар хақида эса сукут сақлашади. Мадинада тобеъинни даврида ( яъни сахобаларни ва сахоба розиаллоху анхуни шогирдларининг фарзандларини даврида) талоқ хақида савол қилинди ва бутун мадина бўйича у ерда ана ўшанча буюк кишилар, олимлар бўлишига қарамасдан фақатгина бир нафар киши бу хақида фатво берди ва у Саъид ибни Мусайяб рохимахуллох эди.
Мана бу кишиларни манзилларига тегишли масала борасида содир бўлган нарса эди, тобеъин томонидан шунчалик эхтиёт қилинган, энди дорул ислом ва дорул куфр ёки мусулмонларни такфир қилиш борасидаги хукмларга ўхшаш умумий мусулмонларга тегишли бўлган ва умум мўъминларни хамда мусулмонларни катта қисмини жонига,номусига,обрўсига,молига боғлиқ бўлган ишларда , буларни ижтиходга алоқаси йўқ ,балки улар “самиъна ва атоъна” га биноан шахсий кўз-қарашларини аралаштирмасдан аллох таолони хукмига тобеъ бўлишлари керак, аммо “амалда” аллох ва пайғамбар ва сахобалар,тобеъинларни, имоми Ханифа, Жаъфари Содиқ, Моликий, Шофеъий, Ханбалийни ва бошқа ахли суннатни буюк кишиларини тақлид қилинадиган маржаъга айлантириб олган баъзи бир жохиллар ва спутникларни муридлари спутникларга, мажозий фазога тақлид қилишади ва бундай мухим масалалар борасида назар беришади; кўпинча бутун жахон секуляр кофирларини, махаллий муртадларни ва мунофиқлар тўдасини ихтиёрида бўлган тақлид қилишаётган манбаъларни истинод қилган холда улар ўзларини назар эгаси деб билишади; ёки уларни жибхасида шаръий ишлар бўйича жохил бўлган хатто душманни рухий жангларига алданган мўъминлар мавжуд бўлиб, улар мана бундай мухим масалаларга кириб келишади ва мана бу йўлдаги спутникларни,мажозий фазони муридлари харакат қилаётган йўлда харакат қилишади.
Имоми Шофеъий рохимахуллох айтадики:
«مَثَلُ الَّذِی یَطلُبُ العِلمَ بِلَا حُجَّةٍ، کَمَثَلِ حَاطِبِ لَیلٍ، يَحْمِلُ حُزْمَةَ حَطَبٍ وَفِيهِ أَفْعَى تَلْدَغُهُ وَهُوَ لَا يَدْرِي»[10].
“Далилсиз илм олган кишини мисоли шунга ўхшайдики, киши кечаси ўтин жамлайди. У катта миқдорда ўтин жамланган жойдан ўтин теради ва мана бу ўтинларни орасидаги захарли илон уни ўзи сезмаган холда чақиб олади.”
Мана шунга асосланган холда имоми Абу Юсуф ханафий рохимахуллох айтадики:
«لَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ يَقُولَ مَقَالَتَنَا حَتَّى يَعْلَمَ مِنْ أَيْنَ قُلْنَا» [11].
“Хар қандай киши учун бизларнинг сўзларимиз қаердан олинганини билмасларидан туриб уни нақл қилишлари жоиз эмас.”
Агар шариат масалалари бўйича ўзинг қўлга киритган ва уни бошқаларга нақл қилмоқчи бўлган матлабни шаръий каналлар ва илм бўйича манбаъларини топа олмасанг, шубхасиз сени сўзингда яхшилик йўқ. Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ والْيوْمِ الآخِر، فلْيقُلْ خيراً أَوْ لِيَصمُتْ،[12]
Аллохга ва қиёмат кунига иймон келтирган хар қандай киши яхши сўзларни сўзлаши керак ; ёки сукут сақлаши керак.
Мана бу яхшилик хам бизларга қуръон ва сахих суннат ва аллох таолони шариатидан уни сахих канали бўйича етиб келган ёки аллох таолони шариати уни тасдиқлаган нарса бўлиши керак, демак очиқ-ойдин кўриниб турганидек аллохни шариатига махсусан дорул исломни дорул куфрдан ажратишга хос бўлган ишларда ёки уларга боғлиқ бўлган ишларда, албатта тоғутга куфр келтиришни асосига кўра куфр келтирилиши керак, энди бу ерда мунофиқларни тўдаси хақида хам баъзи бир сўзлар қолган бўлиб уни тўлдириб айтмоқчимиз, чунки:
-Ахли китоб кофирлари ва секуляристлар “мўъминлар” учун харгиз хеч қачон “яхшилик”ни хохлашмайди:
مَّا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَلاَ الْمُشْرِکِینَ أَن یُنَزَّلَ عَلَیْکُم مِّنْ خَیْرٍ مِّن رَّبِّکُمْ (بقره/105)
На ахли китоблар (яхудий ва насронийлар)дан бўлган кофирлар ва на мушриклар сизга парвардигорингиз тарафидан бир яхшилик (яъни вахий) тушишини истамайдилар. Аллох эса рахмат- мархаматини ўзи хохлаган кишиларга хос қилиб беради. Аллох буюк фазлу карам сохибидир.
-Бизлар улардан озор-азиятга сабаб бўладиган сўзларни эшитамиз холос:
وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا (آل عمران/ 186)
Ва албатта сизлардан илгари китоб берилган кимсалар томонидан ва мушриклар томонидан кўп азият- маломатлар эшитажаксизлар. Мунофиқлар тўдаси (секулярзадалар) хам шундай душманни жумласидан бўлиб, аллох таоло улар хақида мархамат қиладики:
«… هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ…» (منافقون/4)،
“…….Улар душмандирлар. Бас, улардан эхтиёт бўлинг! ……” мана бу мунофиқлар тўдаси гапга уста фирибгарлар бўлиб, хатто росулуллох саллаллоху алайхи васаллам хам уларни сўзларини гўзаллигидан ажабланган эдилар, албатта уларни сўзлари дин,шариат, яхшиликлар хақида бўлган, шунинг учун ажабланган эдилар:
«يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا …»
Албатта мўъминларни орасида уларни сўзларига қулоқ соладиган ва уларни сўзлари улар учун мухим бўлган кишилар мавжуд:
«وَفِیکُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ» (توبه/47)
Хамда ораларингизда уларга қулоқ солувчилар хам (топилган) бўлур эди. Мана бу дастадаги кишиларни қалбларида мунофиқларни таблиғотлари сабабли касаллик вужудга келган, мунофиқлар гурухини ўзи хам хеч қачон росулуллох саллаллоху алайхи васалламни сўзларига, ваъдаларига эътимод қилган эмаслар, энди бизларнинг дорул ислом ва исломий жамият хақидаги ваъдаларимизга ишонишлари хақида гапирмаса хам бўлади. Аллох таоло мархамат қиладики:
وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً (احزاب/12)،
Ўшанда мунофиқлар ва дилларида мараз бўлган (яъни эътиқодлари заиф бўлган) кимсалар: “Аллох ва унинг пайғамбари бизларга фақат ёлғон ваъда қилган эканлар,” дея бошладилар.
Демак бизлар ошкор “олтиталик кофирлардан” ва мунофиқлар тўдасидан хеч қандай яхшилик кутмаймиз ва бизлар сўзларимиз фақатгина ўзларини ва мусулмонларни жамиятини шаръий йўлга қўйишга қарор қилган ва ўзларини илмларини аллохга ва росули саллаллоху алайхи васалламга боғлайдиган ва адолат,тақво ахли бўлган мўъминларга қаратилгандир.
Мана бу нуқтани зикр қилиш лозимки, олдин хам қайта-қайта айтиб ўтканимиздек, бизлар одамлар хақида эмас, балки “дар” хақида хукм берамиз, яна такрорлаб айтаманки бизлар одамлар хақида ёки уларни мазхаби хақида эмас,”дар” хақида сухбат қиляпмиз; мана бу ахли суннат ва жамоатни манхажини очиқ-аниқ кўриниб турган нарсаларидандир, “дар” учун асосий ташхис бериш абзори,меъёри хам ундаги “сокин бўлганлар” га қараб эмас,балки ундаги “хокимият” ва бу давлатда хоким бўлган “асосий қонунлар” бўйича амалга оширилади.
Энди росулуллох саллаллоху алайхи васаллам “дорул исломни” устидаги хокимият масаласида мусулмонларни устида “хокимият” олиб борадиган икки навли катта хукумат “қолиби” хақида хабар беради:
1-Уларни биринчиси
خِلاَفَةٌ عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّةِ
бўлиб, у аввалги ва энг мухим абзор ва воситадир. ( худди росулуллох саллаллоху алайхи васалламни ва хулафойи рошидинни хукуматига ўхшайди.)
2-Кейингиси шохигарлик даври
«مُلْكًا عَاضًّا» و «مُلْكًا جَبْرِيّاً» [13]
бўлиб улар исломий изтирорий бадал хукуматлардир, бу хукуматлар нубувват манхажига асосланган хилофат бўлмаган пайтда зарурат ва изтирор хукми бўйича ўзини вазифасини бажаради ( умавийларни,аббосийларни,усмонийларни ва ундан бошқа дорул исломнинг катта-кичик хокимиятларига ўхшайди) мана бу шохигарликдан сўнг хокимият ва хукумат қудрати яна қайтадан росулуллох саллаллоху алайхи васалламни равишларига қайтади:
ثُمَّ تَكُونُ خِلاَفَةً عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّةٍ. [14]
Бизлар хам дорул исломни устидаги хокимият ишлари бўйича мана шундай хадафларни кетидан тушганмиз.
Мужохидларни вохид шўроси хам энг баттар изтирорий холатда, вохид умматни ва вохид жамоатни сақлаб қолиш учун хамда буйруқ ва бошқаруқ вахдатини мухофизат қилиш учун нубувват манхажига асосланган хилофат ва исломий изтирорий бадал хукумат бўлмаганда учинчи абзор сифатида ўзини вазифасини бажаради, мана бу мужохидларни вохид шўроси нубувват манхажига асосланган хилофатни ёки исломий изтирорий бадал хукуматни вужудга келтириш учун келган бўлиши хам мумкин.
Мана булар умуман айтганда “абзор” ва “қолиб” хисобланади. “Абзор” шундай бир нарсаки ундан ўзига хос мақсадга етиш учун фойдаланилади, қолиб хам шакл,кўринишни вужудга келтирадиган “абзор” хисобланади. Мана бу қолибни ичидаги асос қолибни ўзидан кўра мухимроқ, мана бу қолибни ичидаги асос “олтиталик ошкор кофирларнинг” қонунлари ёки исломий мазхабларни бирига асосланган аллох таолони шариатидаги қонунлари ёки мусулмонларни вохид ижмоъсига асосланган бўлиши мумкин.
Мана булар билан бирга даъват ва жиход ва хатто исломий изтирорий бадал хукуматни аста-секинлик билан нубувватт манхажига асосланган хилофат томонга такомуллашишига ёки гохида турли-хил технологияга ўхшаш вожиб ишларга,абзорларга,қолибларга, шўро ва хелфлар,анжуманлар,сендиколар,эъдод,амирга ўхшаган муқаддамотларга эхтиёж пайдо бўлади, мана бу абзорларсиз, муқаддамотларсиз мана бундай вожиботни сахих,шаръий йўлда олиб бориб бўлмайди, шу сабабли хам мана бу муқаддамотлардан,абзорлардан фойдаланиш хам вожиб бўлади.
Мана бу холатда хукуматни “абзорлари” ва “қолиблари” калитлар ё машиналар, тайёралар ё компютер ва бошқа нарсаларга ўхшаш чегараланган миқдорда бўлиши мумкин, аммо мана бу абзорлардан фойдаланадиган кишилар ва мана бу қолибларни ичига қуйиладиган мазмун, секуляризм динининг барча хизбларини сонича ёки хилма-хил осмоний шариатларнинг тафсирларини сонича турли – туман бўлишлари мумкин.
Бу ерда биз барча шаръий манбаъларни истинод қилган холда фалончи диёрнинг дорул ислом экани ёки фалончи диёрнинг дорул куфр экани хақида хабардор бўлганимиздан сўнг, улардаги хукумат қолибидаги асосни солиштиришга хожат йўқ, аммо қолибларни ўзини худди бир абзордек бир-бири билан солиштириш мумки. Масалан мусулмонлар ундан фойдаланаётган қолибни ва коммунистларнинг хамда сармоядорларнинг бойликни тақсимлаш қолибини яъни уччовини бир – бири билан солиштирсак бўлади; худди фалон абзор, машина, тайёра, поезд, тиббиёт ё хавфсизлик, харбий технологияни бир –бири билан солиштирганга ўхшайди, бу ерда биз уларни ишлаб чиқарган томонни ақидаси,мазхаби билан умуман ишимиз бўлмайди.
Яна хам соддароқ тушунтирадиган бўлсак, масалан саудия арабистонини поездларини, темир йўл бошқарув системасини япониянинг ёки россиянинг поездлари, темир йўл бошқарув системаси ёки бошқа европа давлатлариники билан солиштирган пайтимизда, уларни бошқарувчиларини ёки бу поездларда олиб бориладиган жамиятни ақидаси билан ишимиз бўлмайди, аммо уларни тажрибаларидан, ўқиб ўрганган билимларидан, турли-хил давлатларни технологиясидан хадафларимизни,дастурларимизни олиб бориш йўлида шаръий усул билан фойдаланамиз.
Мисол тариқасида, америка ва япониянинг икки хил бошқарув равиши хақида сухбат қилинган пайтда уларни солиштириш ва хатто фойдаланиш учун айтиладики:
Американи бошқаруви бюрократияга яқинроқдир, 1- қисқа муддатли режа тузиш дастурига эга, 2- якка шахс масъулиятига эга, 3- қарор қабул қилиниши ва қарор қабул қилиниш жараёни жуда тез амалга оширилади, аммо уни йўлга қўйилиши жуда секин олиб борилади.
Японияни бошқаруви адхократияга яқин бўлиб: 1- узоқ муддатли режалар дастури тузилади, 2- гурух шаклидаги масъулиятга эга, 3- қарор қабул қилиш муддати,жараёни секин,лекин уни ижро қилиниши тезлик билан амалга оширилади. [15]
Бу ерда бир-биридан бутунлай фарқ қиладиган икки бошқарув равиши солиштирилди, аммо улардан фойдаланган кишиларнинг ақидалари,ишончлари хақида сухбат қилингани йўқ; хар қандай ақидага эга бўлган шахс мана бу бошқарув равишларидан, намунасидан фойдалана олади, чунки мана бу бошқарув равишлари худди “девон”, “абзор”га ўхшаган нарсалар бўлиб уни исталган қисмини ўзгартирса ва ундан турли-хил ақидаларга муносиб равишда фойдаланса бўлади.
Ёки бўлмасам американи,эронни, хитойни, афғонистонни, покистонни, арабистонни таълим- тарбия “системасини” солиштирган пайтимизда хам бир неча фикр,ақидани эмас, балки бир неча “системани” , “абзорни” бир-бири билан солиштирилади.
Ёки намойиш ва тажриба ва гурух мухокамаси каби ўқитиш усулларини навлари хақида сухбат қилинган пайтда, аслида бир неча “абзор” ва хатто турли-хил қолиблар хақида сухбат қилинган, масалан осонлик билан япониядаги ўқитиш услубини америкадаги ўқитиш услуби билан ёки бу икковини қадимги ўтиш ва натижага йўналтирилган ёки 1375 йилдан буён эронда қўлланилаётган янги фаол, кашф қилиш равиши билан солиштирса бўлади. Бу ерда биз таълим-тарбия технологиясини навларини бир-бири билан солиштирдик,шунингдек вожиб ишлар бўйича фойдаланиладиган технология турлари ва тиббиёт,харбий, хизмат,жамлаш, дизайн,қурилиш технологиясини бир-бири билан солиштирамиз.
Дорул исломга хоким бўлган хилма-хил қолиблар борасида хам мана бу хукумат қолибларини бир-бири билан солиштирган пайтимизда, мана бу қолибларни ичига қуйилган ақидани,мазхабни эмас,балки фақат икки қолибни,абзорни солиштираётганимизни тушуниб етишимиз керак. Яъни “шарқий туркистонни исломий жумхурини”нг қолиби билан умавий ё аббосий ё усмонийларнинг меъросий шохигарлик қолибини ёки Умар учинчи рохимахуллохни толибон исломий иморатининг қолибини ё Сумолидаги шабаб иморатини ё исломий азвадни ё “эрон исломий жумхурини” қолибини солиштирган пайтимизда, аслида мана бу қолибларга,дорул исломларга хоким бўлган мазхабларни эмас фақатгина бир неча қолибни,абзорни солиштирган бўламиз, агар бу ерда фалончи қолиб нубувват манхажи асосидаги хилофатга яқинроқ бўлган бўлса,демак мана бу қолибни,абзорни бошқасига яқинлиги борасида сухбат қилинган бўлади, ундаги одамлар,мазхаблар борасида гап тилга олинмаган. Баъзи бир дўстларимиз мана бу мухим ишга янада яхшироқ диққат қилишади ва мунофиқлар тўдаси уларни қўғирчоқ қилиб ўйнашларига йўл қўйишмайди ,деган умиддаман.
“Қолиб” одатда даъват ва шариатдаги маъруфга буюриш ишларида ва шариат таништирган мункардан қайтаришда, махсусан жиход ишларида хамиша мавжуд, шахс ёки мана бу “қолиб”ни ичида ёинки мана бу “қолиб”ни махсулотларидан даъват ва жиход ишларида бир абзор,нақша сифатида фойдаланилади. Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қиладиларки:
مَنْ رَأَى مِنْكُمْ مُنْكَرًا فَلْيُغَيِّرْهُ بِيَدِهِ،
Сизлардан бирортангиз мункар ишни кўрса, уни амалда қўли билан ўзгартирсин,
فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ،
агар қўлидан келмаса, тили билан ўзгартирсин,
فَإِنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ،
Ва агар бу хам қўлидан келмаса қалби билан уни ўзгартиришга харакат қилсин ( яъни манфий мубораза олиб борсин, масалан фалон маконга бормаслик ёки фалон махсулотни сотиб олмаслик ёки фалончи спутник каналларини кўрмаслик ва …….)
وَذَلِكَ أَضْعَفُ الْإِيمَانِ[17].
ва мана бу (қалб билан манфий мубораза қилишлик) иймонни энг кам даражасидир.
Мана бу холатда мункар ишларни ўзгартириш ва ўзгартиришга харакат қилиш вожиб амр хисобланади,бу шахсни иймонини даражасига хам боғлиқ бўлиб уни шахсий қирраси хам ва гурухий қирраси хам мавжуд; уни гурухий қиррасида “умматни” қолибида бу вазифани амалга ошириш керак. Аллох таоло мархамат қиладики:
وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (آل عمران/104)
Ораларингиздан яхшиликка (исломга) даъват қиладиган, ибодат-итоатга буюрадиган ва исён-гунохдан қайтарадиган бир жамоат бўлсин. Ана ўшалар нажот топгувчилардир.
Энди яхшиликка даъват қилиш хам жуда кўпдир ( шариат тасдиқлаган умумий амалларни ва хам ахлоқни ва шу билан бирга ақидавий амалларни, ахлоқни хам ўз ичига олади) ва “уммат” холатида амалга оширилиши керак, ва агар маъруфга буюришлар ( яъни аллох таолони шариатида таништирилган,танилган ишлар хам буюрилган суратда бажарилиши лозим) хам ва мункардан қайтаришлар хам –албатта ёмон ишлар хам аллох таолони шариатида таниқли- “уммат” суратида бажарилиши керак ва уни шўрога,хелфга,сендикога, анжуманга ,халқ уюшмаларига, энжиуларга эхтиёжи бор ва мана бу абзорларсиз, қолибларсиз яхшиликка буюриш,маъруфга амр қилиш ва мункардан нахий қилиш рўёбга чиқмайди, мана бу холатда бу қолибларни,абзорларни ташкил қилиш вожиб бўлиб қолади ва хатто агар қолибларни,абзорларни танлаш бўйича уларни вужудга келтирган ё такомуллаштирган кишиларнинг мусулмон экани ё эмаслигига ахамият берилмайди,балки башарнинг илмий тажрибаларидан мана бу йўлда фойдаланилади.
Масалан мисол тариқасида фақирликка ўхшаш мункар иш,ўртадан олиб ташланиши керак,бўлиб хам бу шайтонни ваъдасидир,
« الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ » (بقره/268)
Шахс ўзини шахсий чегараларида мана бу мункарни олиб ташлашга харакат қилади, аммо шубхасиз якка шахсни харакатлари ўзига яраша чегараланган бўлади, лекин агар у анжуман холатида иш олиб борса уни қудрати хам кўпаяди ва мана бу мункарни олиб ташлашда янада муваффақиятли қадамларни ташлайди, анжуманлар амалга оширадиган ишларни якка шахслар амалга ошира олмайди; энди анжуман хам ўзига хос шароитларда чегараланган суратда бўлади, аммо агар у бир давлат, исломий хукумат кўринишида мана бу мункарни олиб ташлашга харакат қиладиган бўлса, якка шахсдан ёки анжумандан кўра муваффақроқ,кучлироқ бўлиши аниқ нарса.
Мана буларни уччови хам мутаносиб холатда яхшиликларга даъват қилишлари керак, мана бу фарзни бажаришлик уларни хеч қайси бирини елкасидан олиб ташланмайди ва уларни хаммаси маъруфга буюриб мункардан нахий қилишлари лозим, аммо уларни хар бирини ўзига хос чегараланган қобилияти, шароити бор
« فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ»
Аммо шу билан бирга мана бу мункарни ва бошқа мункарларни йўқолишини ва бугунги кундаги изтирорий бадал хукуматни нубувват манхажига асосланган хилофатга айланишини хохлаймиз, фақатгина ўзимизни шахсий қудратимизга қаноат қилиб қолмаслигимиз керак, балки шўролар,хелфлар,сендиколар ва халқ уюшмаларига ўхшаган абзорлардан ва нихоят хукумат қудратини абзорларидан фойдаланамиз, бўлмасам ислох қилиш лойихасидаги мана бу мункарларни йўқотишга,илдизини қуритишга муваффақ бўлмаймиз, натижада эса мана бундай вожиботларни амалга ошириш учун бу абзорлардан фойдаланишни ўзи хам вожиб бўлиб қолади,чунки бу ердаги очиқ намуна исломни дифоъ қилиш,мухофизат ва дорул исломни янада юқорига кўтариш ва мусулмонларни илгари силжитиш ва дорул исломни янада кенгайтиришдир, мана бу лойиха ва жараёнда хам мусулмонларни дини,жони,номуси, ақли,обрўси, моли химоя қилинади,мухофизат қилинади ва хам мусулмонларни дунёвий ишлари юқори даражага кўтарилади ва хам жуда кўп мусулмонларни мўъминлар даражасига кўтарилишига сабаб бўлади,хатто
«يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا» (نصر/2)
Воқеасини юз беришига олиб келади, бу воқеада мусулмонларни жуда кўп гурухлари ислом динига кириб келишади ва дорул ислом хам янада кенгаяди.
Мана бу йўлда харакат қилишлик аслида аллох таолони шариатидаги сахих йўлда харакат қилишдир, танхо бўлганлигинг сабабли хафа бўлмаслигинг керак, хотиржам бўл, аллох таоло мухаббатингни хақ талаб дилларга жойлайди ва сени хақ талаб кишилар орасида машхур қилади,шунингдек мархамат қиладики:
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدّاً (مریم/96)
Албатта иймон келтириб яхши амаллар қилган зотлар учун рахмон дўстликни (барқарор) қилур.
Шубхасиз иймон келтирган ва шойиста амаллар қилган кишиларни мехрибон худованд яхши кўради ва уларни одамларни назарида азиз қилади ва уларга нисбатан одамларни дилларида мухаббатни жойлайди.
Демак мен ва сиз келажак ва натижа учун ғам чекмаслигимиз керак, балки харакатлантирувчи куч сифатида йўллардаги тўсиқларни олиб ташлайдиган ва мақсад сари масофани камайтирадиган аллохни шариатидаги сахих йўлдан адашиб кетмаслигимизга эътибор беришимиз керак, аллохни шариатидаги йўлда харакатланишга ва ўзимизни амалларимизни сифатини яхшилашга ва махсусан амалларимизни аллох таоло томонидан қабул қилинишига диққатни қаратишимиз лозим.
Энди шу ергача “қолиб” ва “абзор”ни жойгохини ва хилма-хил қолибларни ташкил қилган мағзини масаласини ва шахслар,жамоатлар,хукуматлар, турли-хил ақидалар ўзларининг хос мақсадлари йўлида бир қолиб ва абзордан фойдаланиш эхтимоли борлиги очиқ-ойдин бўлди.
Демак очиқ-ойдин кўриниб турганидек,бизлар “турли-хил дорул исломларни” текшириб уларни бир-бири билан солиштираётган мархалаларда,уларни ичига қўйилган ақида ва мазхаблар борасида эмас,балки “дорул ислом” хукуматини “қолиби” ва “абзори” хақида сухбат қиламиз ва мана бу “турли-хил дорул исломларни” қайси бири “нубувват манхажига асосланган хилофатга” яқинроқ эканига эътибор берамиз.
Бизлар яна қайтадан қўлга киритиш учун харакат қилаётган аввалги “абзор” ва “қолиб” бўлмиш “нубувват манхажига асосланган хилофат” иккита мушаххас ва аслга эга бўлиб, олтинчи муқаддамот дарсларида бу хақида қуйидаги унвонлар остида муфассал сухбат қилганмиз:
1-Хоким, давлат ва хукуматнинг ва мусулмонларни хукуматидаги турли-хил уюшмаларнинг ички амалларини устида хавфсизлик масалаларидан ташқари умумий аслий назорат қилишлик.
2-Улил амр шўросини асли, хукуматни ижроий ишларини хаммаси ва дорул исломнинг умумий хаётига тегишли бўлган ижтиход қилса бўладиган ишларни барчаси вохид шўро ва вохид ижмоъни канали орқали ироя берилади.
Улил амр шўроси барча мутахассисликларда мавжуд бўлиши мумкин, у олий бошқарув мажлиси ёки хал қилиш ва никох ишларигача етиб боради. Бизлар “нубувват манхажига асосланган хилофат” даврида умавийларнинг ёки аббосийларнинг ва бошқаларнинг шохигарлик давридаги хозирги замонга ўхшаган мазхабни замонавий шаклига гувох бўлмаганимизни асосий иллати хам мана шу улил амр ва мутахассислар шўросини борлиги бўлган.
Мана бунга асосланган холда ва хукуматнинг тузилишини истинод қилган холда ва турли-хил халқ уюшмаларини, шўроларни борлиги ва ички ,ташқи дипломатикани назарга олиб шуни тушуниб етамизки, бизларни бугунги кунги дунёйимизда хам “абзорлар”, “қолиблар” ва хукумат системаси бизларда мавжуд, “нубувват манхажига асосланган хилофатга” жуда хам яқиндир, шуни айтиб ўтиш лозимки агарчи сиёсатларни шаръий усулларга кўра бино қилинган бўлса хам, аммо ижро қилиш бўйича орқада қолинган, лекин шунга қарамасдан агар бизлар адолат,инсоф,тақво ахли бўладиган бўлсак, бизларни орамиз билан росулуллох саллаллоху алайхи васалламнинг ваъда қилган
«ثُمَّ تَكُونُ خِلَافَةٌ عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّةِ»
йўлини рўёбга чиқишига бир неча қадам масофа қолган холос.
Ахли суннатни манбаъларида хам агар вожиб бўлган яхши ишларни бажариш шароити мухайё бўлган бўлса ва мана бу ишлар ундан кўра каттароқ, янада асосий вожиброқ бўлган ишлар учун шароит яратишга бир имкон бўладиган бўлса, мана бундай яхши ва вожиб ишларни бажариш жоиз эмас,деган жойи йўқ; балки қуйидаги қоидага кўра
«مَا لاَ يَتِمُّ الْوَاجِبُ إِلاَّ بِهِ؛ فَهُوَ وَاجِبٌ»[18]
Мана бундай яхши ишларни бажаришни вожиб деб саналган, зеро вожибларни мукаммал қилишлик хам вожиб хисобланади. Гўёки бундай масалаларда тахорат олиш намозга ўхшаган вожибни муқаддамасидир ва намозга ўхшаган вожиб тахоратсиз амалга оширилмайди,демак тахорат хам зарурий,лозим ва мана бу вожибни комил қилувчи нарсалардандир, мана шу суратда исломий изтирорий бадал хукуматни сақлаб қолишлик ва уни “нубувват манхажига асосланган хилофат” даражасига кўтаришлик хам ана ўша вожибларни жумласига киради.
سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ، أَسْتَغْفِرُكَ وَأَتُوبُ إِلَيْكَ
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
[1] قال احمد یجاء به یوم القیامه و قد غللت، فیقال لی یا احمد فاین قلت هذا المساله، فأقول یا رب حدثنی بها الوکیع بن الجراح الحافظ الکوفی فیفک احمد و یجاء الوکیع بن الجراح الحافظ الکوفی مغلوله … منصور بن معتمد …. ابراهیم نخعی …. اسود و یزید عن ابن مسعود …. ابن عباس و ابن مسعود … عن نبیک عن جبرائیل عنک یارب .
[2] جامع بيان العلم وفضله، لابن عبد البر (2/237) شماره 2364/
[3] سنن ترمذی / عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنْ النَّارِ قَالَ أَبُو عِيسَى هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ
[4] جامع الترمذی 3205-2950 / جامع البيان، محمد بن جرير طبرى، دار المعرفة، بيروت، 1409ق، ج 1، ص 27. / وعن سعيد بن جبير عن ابن عباس عن النبي صلى الله عليه وسلم قال (مَن قالَ في القُرآنِ برَأيِه أو بِمَا لا يَعلَمُ فَلْيَتَبَوّأ مَقعَدَه مِنَ النّار) رواه النسائي.
[5] سنن ترمذی 2952./ عَنْ جُنْدَبِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِرَأْيِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأَ / رواه الترمذي والطبراني والبيهقي في الشعب. وَ كذلك حَدِيثِ (مَنْ أَفْتَى بِغَيْرِ عِلْمٍ لَعَنَتْهُ مَلائِكَةُ السَّمَاءِ وَالأَرْضِ) رَوَاهُ ابْنُ عَسَاكِرَ.
[6] وقال ابن كثيرٍ في تفسيره: “فأمَّا تفسير القرآن بمجرد الرأي فحرام لما رواه محمد بن جرير رحمه الله – بسنده- عن سعيد بن جبير عن ابن عباس عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: ((من قال في القرآن برأيه أو بما لا يعلم فليتبوأ مقعده من النار))، وهكذا أخرجه الترمذي والنسائي من طرق عن سفيان الثوري به ورواه أبو داود”.
[7] بخاری 1291 (6197)، ومسلم (2134) الترمذي (2659)، وابن ماجه (30)، وأحمد (3847)
[8] بخاری3461
[9] الترمذي (2658) / وأبو يعلى في ((المعجم)) (219)، /والطبراني في ((المعجم الأوسط)) (5179)./ ابن ماجه 2498
[10] إعلام الموقعين 2/211 و زرقانى در شرح المواهب اللدنية 5/453، و مناوى در فيض القدير 1/433 و بيهقی در المدخل (ص211/رقم263) از طريق ربيع بن سليمان از امام شافعی/ روایت میکند.
[11] ابن عبدالبر در الانتقاء فی فضائل الثلاثه الفقهاء (145)، ابن قیم در اعلام الموقعین (2/309) و ابن عابدین در حاشیه البحر الرائق (6/293) و شعرانی در المیزان (1/55) و بيهقی درالمدخل (262).
[12] البخاري (6018)، ومسلم (47)، والترمذي (2500)، وأحمد (9967) وأبو داود (5154) وابن ماجه (3971) وأبو داود (5154)
[13] أحمد (30/355 حديث 18406)، والبزار والطبراني في الأوسط (6577)
[14] روى الإمام أحمد عن النعمان بن بشير/ وروى الحديث أيضًا الطيالسي والبيهقي في منهاج النبوة، والطبري ، والحديث صححه الألباني في السلسلة الصحيحة، وحسنه الأرناؤوط
[15] واژه ادهوكراسي از واژه هاي يوناني ad hoc به معني “براي هدف معين” و پسوند -cracy به معني “حكومت” گرفته شده است. رابرت واترمن ادهوكراسي را بدين گونه تعريف مي كند: “هر ساختاري از سازمان كه خطوط بوروكراسي موجود را براي بهره برداري از فرصتها، حل مسايل و دستيابي به نتايج قطع مي كند”. ادهوكراسي نوعي از سازمان است كه در نقطه مقابل بوركراسي قرار دارد
[16] واژه تكنولوژي مشتمل بر دو كلمه ” تكني ” به معناي رمز و راز مهارتهاي صنعتگري – و ” لوژي ” – به معني دانش سازمان يافته ، سيستماتيك و هدفمند است .
[17] مسلم 49
[18] المغنی لا بن قدامه(9/236)