جاهلیت. (1)
“جَهل” کلیمه سی حَقگه اِیرگشمَسلیک مَعناسِیدَن کیلیب چیقه دی؛ یَعنی حَقگه قرشی عَمَل قیله یاتگن کیشی، بُو کیشی قیله یاتگن عَمَلیگه نِسبَتاً آگاه بُوله دیمی یا ناآگاه بُوله دِیمی فرقی یُوق، مَنه بُوندَی کیشیگه جاهِل دییله دی.
شُو سَبَبلی هَم، آلوسی و اِبن مَنظورگه اوُحشَش اوُتگن اوُلامالر اَیتیشگنکی: اوُزیده بار عِلمگه عَمَل قیلمَگن کیشینی جاهِل دییله دی.
اِیندی بُو صاحه ده بیلیمگه اِیگه اِیمس و حَقیقتده آگاه بُولمَگن حَقنی زیدّیگه عَمَل قیله دیگن کیشینی مَسَله سیگه کیلسَک، مَثلاً کیشی بیر اِحتیاجی بار آدَمنی کوُرَدی، لیکن مُحتاج آدَم اوُزینی اِحتیاجینی آشکار قیلمَگچ، اوُ شَخص بُو آدَمنی اوُزیگه بای،بَدَولت کیشی دِیب اوُیلیدی. الله تعالی مَنه بُوندَی حَقیقتنی فهمله مَگن کیشینی هَم جاهِل دیب اَیته دیکی:
يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ(بقره/273)
شُوندَی مُحتاج کیشیلر بارکی، اوُلرنی وَزمینلیکلری و قناعَتلری سَبَبلی جاهِل کیشی اوُلرنی بای،بَدَولت کیشیلردَن دیب اوُیله یدی.
یَعنی بُو ییردَگی جَهل و جاهِل حَقیده اَیتماقچی بُولگن مَنظوریمیز شُوکی، طرَف شُوندَی مُسُلمان بُوله دیکی، اوُزیگه حاص اَحکاملرگه نِسبَتاً جاهِل بُولیشی، امّا باشقه اوُرینلرده اِیسه عالم بُولیشی مُومکین. یاکی بُولمَسَم حَق اَحکاملریده جاهل بُولیشی بیلن بیرگه اَیتیلگن اوُرینلرده هَم جاهِل بُولگن غَیری مُسُلمان بُولیشی هَم مُومکین.
اِیندی مَنه بُو کوُرینیشده، اَنه اوُشه اَیتیب اوُتیلگن غَیری مُسُلمان کیشینینگ جَهالتینی شِدّه تی کوچَیگن و عُمُومِی مَدَنِیَت حالتیگه کیریب حالت،یُول رَویش،آداب و رَسم –رُسُوم کوُرینیشیگه اَیله نیب بُولگن. مَنه شُو عُمُومِی مَدَنِیَت بُو شَخصنی اَرزیشی و اَرزیشینی زِدّینی، کِیرکلی و کِیرکمَس نَرسه لرینی، قانونلرنی، اونی بُو دُنیاگه نِسبَتاً کوُز- قه رَشینی تعیین قیله دی، بُو شَخصدَن اوزیگه حاص عَقیده، رَفتارلرنی کیلتیریب چیقه رَدیکی، مَنه بُو شَخصنی دُنیا قه رَشینی شَکلّنتیریب بیرَدی.
جَمیَعتده گی جَهالت مَنه بُو دَرَجه گه کوُته ریلسه، ییتسه، الله تعالی بُو جَمیَعتنی صِفتله گنده جاهِلِیَت کلیمه سینی اِیشله ته دی. اوُ ذات بُو جاهِلِیَتنی اِیشله تیلیش اوُرینلرینی، قِیرّه لرینی تورتّه مَدَنی سُوره ده رَوشَن قیلیب بیرَدی:
- آلی-عِمران سُوره سینی 154 آیَتیده اَندیشه و قلبده گی گوُمان، ظان حَقیده صُحبَت قیلیب مَرحَمَت قیله دیکی:
“یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/154)
الله تعالی حَقیده ناتوُغری، دِینسیزلرچه بَدگومان قیلیشگن اِیدی.
جاهِلِیَتنی شَکّی، بُو اِنسانلرنی عَقیده لری، دُنیا قه رَشلرینی اوُستیگه گوُمان، ظان، شَکنی حُکمران بُولیشی مَعناسینی بیلدیرَدی. بُو نَرسه نی بُوگونگی کوُنده بیزلر سکولارلرنی تحصِیل کوُرگن، عَوام طائِفه سینینگ اوُزرا کانفِرِنسِیَه لریده کوُریشیمیز مُومکین. اوُلرنینگ اِنسانّی یَرَتِیلیشی، مَوجُودِیَتی، خُدا،جَنّت،غَیبگه آئِد اِیشلرده گی اِشانچلری، عَقیده لرینینگ پایدِیواری تصَوُّراتگه اَساسله نگندیر؛ یَعنی اوُلرده گی اِشانچنینگ اَصل پایدِیوارینی اَنیق حاطِرجَملیک اِیمَس، شَک و گوُمان تشکیل قیله دی.
- اِیندی فِکر و قلبده گی شَک، گوُماندَن سُونگ بیز مائِده سُوره سینی 50 آیَتیده جاهِلیَتنی جُوده کوُپ اوُچرَیدیگن قِیرّه سی،پایدیواریگه اِشاره قیلماقچیمیز، بُو قانون توُزیش مَسَله سیده گی جَهالت،جاهِلِیَت بُوله دی. بُو بُوگونگی کوُنده بیز بَرچه دَولتلرنی، سکولار پَرتِیَه لرنی قانونلریده کوُریب توُرگن نَرسه.سکولاریسم دِینیده، اوُنی توُرلی-هِیل مَذهَبلریده اَصل پایدیوارنی تشکیل قیلگن قانونلر الله نینگ شَریعَتینی قانونلریدَن آلینمَگن، بَلکی الله نینگ شَریعَتیگه قرشی حالتده توُزیلگن بُولیب، الله نینگ قانونلرینی نابُود قیلیش یُولیده اِیشلب چیقه ریلگندیر. الله تعالی مَرحَمَت قیله دی:
“أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/50)
دینسیزلیک حُکمران بُولیشینی اِیستیدیلرمی؟! اِیمانلری کامِل بُولگن قوم اوُچُون الله دَن هَم گوُزلراق حُکم قیلوچی کیم بار؟!
اِیندی مَنه بُو جاهِلی شَک و گوُمانلر قانون و حُکملرگه اَیله نیب بُولگن، الله نی قانونلرینی چیتگه سُوریب قوُیگندن سُونگ، اوُندَن کِیینگی جاهِلیَتنینگ یَنه بیر کوُرینیشلریدَن بیری، عَیالّرنینگ مَلَعِی عامنی اوُرته سیده اوُزینی آچیق کوُرسَتیشی بُوله دی. بیز بُونی آته تورک، رِضاخان و باشقه سکولار حُکومَتلرنی زَمانیده، حَتّی اوُزیمیزنی مَحَلّی سکولار پَرتِیَه لرده هَم،حِجابنی کشف قیلیش توُغریراق قیلیب اَیتگنده عَورَتنی کشف قیلیش قالیبیده کوُرگنمیز و حاضیرگی کوُنده هَم کوُریب توُریبمیز. جَمیَعتده گی عَیالّرنی بیهَیالیگی،بیپروالیگی یا اولرنی خار بولیشی یا الله بیکیتیشگه بُویُورگن نَرسه نی کوُرسَتیش حَقیده قیدیریب، تحقیق قیلیشگه، کوُپ اِضاح بیریشگه حاجَت یُوق، چُونکی بیزلر هَمّه میز بُو نَرسه لرنی اوزیمیزنی اَطرافیمیزده یا سپُوتنیک، اِجتمائِی کنلّرده کوُریب توُریبمیز.
عَورَتنی کشف قیلیش، آدَم وهَوانی یَله نغاچ بُولیشی، بُو شَیطان قوُلگه کِیریتگن وَسوَسَه لرینینگ نَتیجَه سی بُوله دی. شَیطان و اوُنگه اِیرگشگنلر عَیالّرنی یَله نغاچ قیلیش آرقه لی مَنه بُو جاهِلی جَمیعَتده یَشَیاتگن اِنسانلر اوُچُون فقط بیر قارین و شَهوَتنی قالدیریب قوُیماقچی بُولیاپتیلر. بُو شَیطانّی مَقصَدلریدَن بیری بُولیب، شَیطان و اوُنگه اِیرگشگنلر مَنه بُو کنل آرقه لی اوُزلرینی باشقه قانونلرینی اِیلگه ری سِیلجیتماقچی بُولیشَدی.
سیزلر بیر تصَوُّر قیلیب کوُرینگلر، اِمامِی مسلم اوُزینی صَحِیحِیده 3028 سانلی حَدِیثیده کیلتیریشیچه: اِیرکه کلر بیلن بیرگه عَیالّر هَم کعبَه نی یَله نغاچ حالده تواف قیلیشگن.شُو سَبَبلی هَم الله تعالی جُوده کوُپ جایلرده کِیییم نِعمَتیگه و اوُندَن فایده لنیشگه اِِشاره قیلگن،اَعراف سُوره سینی 27 آیتیده بَنی آدَمنی آگاه لنتیریب ،شَیطان آدَمنی باشیگه آلیب کیلگن بَلالر سیزلرنی هَم باشینگیزگه تُوشمَسین و وَسوَسَه لری بیلن سیزلرنی هَم یَله نغاچ قیلمَسِین دیب ، اِحتیاط بُِولیشگه چَقیرَدی.
مَنه بُو واقِیعِیَتنی توُشُونیش نَتیجه سیده ، آدَملرنی یَله نغاچ قیلیشلیک شَیطانّی اِنسانّنینگ یَرَتیلیش دَوریگه باریب ته قه له دیگن اِیسکِی، قدیمی مَقصَدلریدَن بیری بُولگنینی بیلیب آله میز. مَنه بُو مَرحَله نی عَمَلگه آشِیریش و اِنسانلرنی یَله نغاچ قیلیش شَیطان و اوُنی یارانلرینینگ آدَم فرذندیگه قرشی توُزگن ستراتِیگیک ریجَه لریدَن بیری بُوله دی. الله تعالی اَحذاب سُوره سینی 33 آیَتیده مَنه بُو جاهِلی عادَتگه اِشاره قیلیب اَیته دی:
وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى”(احزاب/33)
اِیلگه ریگی دِینسِیزلیکده گی یَسَن- توُسَن که بی اوُزینگیزنی کوُز- کوُز قیلمَنگیز!
مَنه بُو اَیتیب اوُتیلگن اوُچ کوُرینیش جاهِلّیک، توُشُونمَسلیکنی اَساسیگه کوُره صادِر بُوله دی، حَقیقتنی یاردَمی بیلن بُولرنی حِمایَه قیلیب بُولمَیدی؛ یَعنی هیچ کیم دَلیل کیلتیریش و حَقیقتنی یاردَمیده بُولرنی حِمایه قیلیشگه قادِر اِیمَس. شُو سَبَبلی هَم مَنه بُوندَی جَمیَعتلرده گی جاهِلّر اوُزلرینی تعَصُّبلری،قیسَرلیگی، اِیکّی آیاغِینی بیر اِیتیکگه تیقیب آلِیشلری و قوُرَالنی کوُچی بیلن مُحالفلریگه اوُز کوُچینی کوُرسَتیشَدی. الله تعالی فتح سُوره سینی 26 آیتیده جاهِلیَتنی قِیزیقّ قانلیک، تکبُّر، بیر اِیشگه تعَصُّب بیلن یاپیشیب آلیش دِیب تعریفلیدی:
إِذْ جَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافيقُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ.
اوُزینی نااوُرین حاهِیشلریگه یاپیشیب آلیش، نَجاد و قوم یا قبیله گه نِسبَتاً تعَصُّبده بُولیش، جُوده کم بیلیمگه اِیگه بُولیش، عَقیده و اَندیشه لردَن دَلیلسیز طرَفدارلیک قیلیش، جاهِلِیَت حَمِیَّتِی، تعَصُّبنی مَعناسی بُوله دی.
مَنه بُو صُورَتده ، بیز جاهِلِیَتنی شَخصلرنینگ قلبی، فِکری، قانونلری، اولرنی اوُستیده حاکم بُولگن حُکملر، مَنه بُو فِکرلر و قانونلرنی جَمیعَتده عَمَلی صُورَتده ظاهِر بُولیشی، بُو جاهِلِیَتنینگ مُحالفلریگه نِسبَتاً قندَی مُعامَله قیلیشیگه قه رَب اوُنگه بَها بیرَمیز. اَیتیب اوُتیلگن نَرسه لر جاهِلِیَتنی تُورت کوُرینیشی، اوُصلوُبی، مَفحُومی بُولیب، اولرگه آیتلر هَم اِشاره قیلیب توُریبدی.
زَمان نظریدَن آلیب قه رَگنده هَم، رسول الله صلی علیه وسلمنی یُوباریلیشلریدَن آلدینگی دَورنی جاهِلِیَِتنینگ اَوَّلگی دَوری دیب ناملنگن. اَلبتّه اَیتیب اوُتیلگن آیَتلر، هَمده قرآنده گی شُونگه اوُحشَش آیَتلرده بُو حَقیده اَیتیلیشیچه، الله تعالی هَم مَنه بُو دَورنی بُولگنلیگینی تصدیقلیدی، بَعضیلر بو دَورنی پَیغَمبَریمیز یُوباریلیشلریدَن آلدینگی 150-200 ییلنی اوُز اِیچیگه آلیشینی اَیتیشگن.