Ихтилофларни иллатини яшириб уни йўқотмаслик хам вахдатга монеълик қилади (5)
Корзон Шаккок
Бугунги кундаги исломий фирқаларнинг улил амр шўроси ва мусулмонларни вохид ижмоъсини йўқлигидан келиб чиққан тафарруқ мушкилоти, маданиятга оид хужумлар ё маданиятга тегишли жанглар эмас, балки ақидавий масъуллар ва мубораза қилиш,филтерлаш, тарбия қилиш майдонидаги билимдонларнинг мушкилотидир. Чунки улар касалликни кашф қилиш ва уни олдини олиш ва вақтида дармон қилишни ўрнига , бу яраларни устини ёпиб яшириб қўйишган, аслида эса улар мушкилотлар оловини ўчириб ташлашлари лозим эди. Шунинг учун бу мушкилотлар кулни тагида қолган чўғга ўхшаб сақланиб қолади ва шароит мухайё бўлган пайтда яна шўълаланиб ёниб бошлайди. Тафарруқга хам мусулмонларнинг бошқа мушкилотлари каби назар билан қараш ва уни илдизи билан йўқотиш учун иллатини топиб ўзига хос равишлар билан бу иллатларни йўқ қилиш керак.
Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, агар бир шахс бошқа бир кишини молини бехуда сарфлаб юборган ё ўғирлаган ё қарздор бўлган ва шу сабабли икковини ўртасида душманчилик вужудга келган бўлса, ва сиз буларни ўртасини келиштириб қўймоқчи бўлсангиз, биринчи бўлиб сиз уларни аразлаши ё душманчилигини иллати нимада экани билишингиз керак. Сўнгра иллатни билгач иккинчи қадамда ана ўша иллатни йўқотишингиз керак бўлади, яъни молни шахсга қайтаришингиз ё етказилган зарарни тўлатиб беришингиз лозим. Агар сиз бундай қилмайдиган бўлсангиз ва шахс сизни юзингиз хурматини риоя қилиб ё қўрқиб ё бошқа далилга кўра зохирда ярашганга ўхшаса хам, аслида ичидаги кина ва нафрат ўша холича ўзини кучида қолади.
Гохида ихтилофни иллати, араб адабиётидаги оят ё ривоятда назарда тутилган калимани ёмон маънода тушуниш бўлади,араб тилида бир калима бир неча муштарак маънога эга бўлганлиги боис,ижтиход қилиш ва хато таъвил қилиш имкони мавжуд. Масалан “айнун” араб тилида бир неча муштарак маънога эга кўз, жосус, булоғ шуларни жумласидандир.
Агар бир киши кўз табибини олдига бордим ё жосус яъни душманни ушладим ё булоғни сувидан ичдим, деса айтилган жумлани маъноси бўйича уни манзурини тушуниб оламиз.
Биз қуръонда хам шундай калималарга дуч келамиз. Саййидимиз Юсуф алайхиссаломга ўхшаш “роб” калимасида подшох маъносини назарда тутган эдилар, аллох таоло у кишини тилидан мархамат қилади:
وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُۥ نَاجٖ مِّنۡهُمَا ٱذۡكُرۡنِي عِندَ رَبِّكَ (يوسف/ 42)
(Юсуф) у икковининг ичидан қутулиб кетади, деб ўйлаган кишига (яъни соқийга): хожангни олдида мен хақимда зикр қилгин ( зора, у мени бу зулмдан озод қилса), деди.
Яна бошқа бир жойда аллох таоло Юсуф алайхиссаломни тилидан мархамат қиладики:
أَمَّآ أَحَدُكُمَا فَيَسۡقِي رَبَّهُۥ خَمۡرٗاۖ (يوسف/ 41)
Эй хамзиндон дўстларим, энди сизларнинг биринчингизни айтсак,бас, у (бу зиндондан халос бўлиб) яна хожасига соқийлик қилур.
Бу ерда бирор ким саййидимиз Юсуф алайхиссалом аллохни ўрнига подшохни қўйиб уни “роб”,деб номлаган……. дейишга журъат қиладими!!! Энди агар бирор ким мана бундай хато қиладиган бўлсачи? Буни ягона йўли касалликни кашф қилиш ва баданни ёриш ва махсус лабаратория текширувларини амалга ошириб касалликни кашф қилиш,сўнг уни дармонини бошлаш керак.
Хилма-хил исломий фирқаларни ўртасида иттиходни ижод қилиш учун фақатгина шиор бериш ва тафарруқни вужудга келтирган иллатни яшириш орқали тўғриланиб қолмайди. Балки энг яхши йўл, мана бу тафарруқ ва киналарни иллатини топиш, сўнг уларни дармон қилишдир.
Шофеъийлар ханафийлар билан ёки ханафийлар ханбалийлар билан ана ўшанча қон тўкилишига боис бўладиган жанглар олиб борган пайтида, шиъа номли қудратни ўртага келиши билан бу қирғинлар,бир-бирини такфир қилишлар босилади,лекин буни сабаби иллатни топилгани ва уни дармон қилинганида эмас, балки уларни бир-бирларига қурол ўқталишдан тўхташга мажбур қилган вақтинчалик бир иш холос, мана бу мажбурий холат йўқолиши билан яна янгидан ўша олдинги яра очилиб кетиши мумкин .
Мана бу фирқалар билан шиъаларни ўртасидаги жанглар хам мана шу қоидага тушади. Аввал ана ўша замон ва макондаги жангни иллатини топиш лозим. Гохида улар, шиъалар бундан 100 йил олдин ўзларини поклашган ва унга эргашганларни лаънат ва такфир қилган бир жиноят сабабли шиъларга қарши жанг қилишаётган бўлиб чиқади.
Мана бу замина бўйича ойдинлаштириш ва мусулмонларни бор нарсалардан огох қилиш лозим, улар хаёл қилаётган ва душманлар улар учун чизиб берган нарсаларни ўртадан йўқотиш ва иллатни топиб уни дармонига харакат қилиш керак, шунда хақиқий иттиход муяссар бўлади.
Агар бугунги кунда исломий фирқаларни аксари ва хатто бир фирқани ўзини ичидаги гурухларни ўртасидаги сўзлашувларда аввал иттиход ва вахдат хақида тилёғламачилик билан сухбат қилиниб,сўнгра сўзлашувдан кейин айтилган гапларни амалда бажарилмаган ё тарафкашлик ва бахс устига бахс қилинган ,сўнг уларни сўзлашувларидан бир мусбат натижага эришилмаган,хамда уларни хар бири ўзларини олдинги бўлинган холатларига қайтиб кетишган бўлса,буни сабаби мана бу шахслар баъзи бир далилларга кўра ўртадаги ихтилофларини ичини очиб текширишмаган ва улар жуда кўп ихтилофларнинг агар жиддият билан қидириб топилса ислох қилиш имкони мавжуд эканига эътибор беришмайди.
Баъзи ихтилофлар эса фақатгина мусулмонларнинг улил амр шўроси ва вохид ижмоъси ташкил бўлган пайтда хал қилиниши мумкин, шунинг учун улар ўша шароит келгунча қўйиб қўйган маъқул.
Аммо бу шахслар баъзи бир ўринларда хал қилиб бўладиган масалаларни хам устини ёпиб яшириб қўйиш орқали иккиюзламачилик жиноятига дучор бўлишади, мана бундай хақиқатни яшириладиган фазо хоким бўлгандан сўнг, ихтилофларни хал бўлиши ва шаръий хал қилувчи чорага эришиш эхтимоли хам камайиб кетади. Имоми Али алайхиссалом мана бу хақида айтадиларки: “динда иккиюзламачилик қилманглар, хақ йўлдаги вахдат, бирлашишлик ботил йўлда пароканда бўлишдан яхшироқдир, чунки аллох таоло ўтиб кетганларга ё келажакдагиларга хам тафрақа билан бир нарсани ато қилмаган.([1]).
Энди агар мана бундай касалликни қабул қилинса, бу ердаги баён қилинадиган ва изохланадиган масала бахс тушунчаси бўлиб қолади. Жуда кўп ўринларда мазхабга оид тафрақа солувчи масалаларни хал қилиш борасида биз дучор бўлиб турган оғир иллатни сабаби,икки томондан бирининг ниятини фосид бўлганлигидадир, улар ихтилоф масалаларини тўғри тушунишмайди ,бу ердаги энг мухим масала фахмлаб истелохларни тўғри дарк қилиш холос.
Шу сабабли хам хар қандай сўзлашувни бошлашдан олдин хар икки томонни назаридаги истелохотларни маъносини аниқ тушуниб олиш керак, агар буни акси бўладиган бўлса сўзлашувлар хиссиётга берилиш кўчасига кириб, далил ва хужжатсиз адашиб кетишларига боис бўлади.
[1]– نهج البلاغه، ترجمهی محمد دشتی، خطبه 176 شماره 7.