Иттиходни шароитлари
Мана бу ерда бир нарсага диққат қилишимиз лозим бўлади,росулуллох саллаллоху алайхи васаллам ахли китоб ва шибхи ахли китобларга ўхшаган мажусларга хам ахли китоб билан муомала қилингандек муомала қилинглар деб буюрдилар:
سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ[1]
Имоми Шофеъийни айтишларича, росулуллох саллаллоху алайхи васаллам бахрайндаги мажуслардан жизъя олганлар:
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صلى الله عليه وسلم- أَخَذَ الْجِزْيَةَ مِنْ مَجُوسِ الْبَحْرَيْنِ؛
Булар паймонда мусулмонлар билан муомалага киришган бўлиб, аслида “вахдатга” эмас “иттиходга” кирган хисобланади.
“Иттиход” хам ифтиъол бобидаги бир масдар бўлиб, бир кишидан кўпроқга далолат қилади, мана бу бир неча нафар бир омил ё бир неча омилларга нисбатан ўзларини бирга бўлишга тарғиб қилиши ва бирлашиши ва бир ёқадан бош чиқаришини ифодалайди. Чунки истифъол бобида бўйсиниш ва таъсирланиш маънолари мавжуд.
Яъни хам ички омил ва ички хохиш ва хам ташқи омил мана бу келишувга ва “бирга бўлишга” ва “бирлашишга” сабаб бўлган, мана бу бирлашишлар ташқи омилларни таъсирида хам бўла олади. Шофеъий мазхабдан бўлган Салохиддин Айюбийнинг , мисрнинг фотимий шиъалари билан, ташқи омил бўлган салибийлар сабабли ўзаро бирлашишларини мисол қилсак бўлади. Шайх Хисомиддин нақшбандийни давридаги ахли суннат бўлган курдларнинг шиъалар билан бирлашишларини хам мисол келтира оламиз, бунга хам ташқи омил сабаб бўлган, яъни секуляр руслар эроннинг курдистонидан бир қисматини ишғол қилиб олади ва шиъа , шофеъийлар Санжархон рохимахуллохни қўл остида исломдаги ақлли қўмондонлардан бўлган Фотима Гулбохий рохимахуллох билан бирлашиб русларга қарши жиход қилишган. Шофеъий ва жаъфарийларнинг бирлашган мужохидлари ўша замонни катта қудратга эга секуляри хисобланган русларни Санжархон рохимахуллохни фармони остида эронни шимолидаги пули манжилгача қувиб юборишади.
Айтиб ўтилган нарсалардан хулоса қиладиган бўлсак, “иттиход” бу яъни: бир –биридан фарқли, хилма-хил нуқталарга эга бўлган икки ё бир неча тарафнинг ташқи омиллар таъсири остида , ўзларидаги ихтилофотларини сақлаб қолган ва ўзларининг умумий муштарак қирраларни мустахкамлаган холда, ўзаро иттифоқ, келишув,бирлашиш, бирга бўлиш, бир ёқадан бош чиқаришига айтилади.
“Иттиход” манфаъатларни сақлаб қолиш ва бирлашишга эътиборни марказлаштириш йўлида ишлатиладиган сўз хисобланади,турли-хил томонлар ўзаро ихтилофларга эга бўлишларига қарамасдан, мана бу бирлашув остида муштарак манфаъатларни сақлаб қолишга харакат қилишади. Бугунги кунда ямандаги шофеъийлар билан зайдийларнинг босқинчи америка ва натонинг хизматчиларига қарши бирлашишларини мисол қилиб келтирса бўлади, ёки ханафий мазхаб бўлган толибоннинг ташқи босқинчи секулярлар ва уларни махаллий хизматчилари баробарида афғонистон шиъалари билан бирлашишлари хам мисол бўла олади. Ё хуши мина коммунистнинг америкалик ва европани бирлашган босқинчиларини қаршисида насронийлар ва будоийлар билан иттиход тузганини хам айтиб ўтса бўлади.
Демак “иттиход”да манфаъатларни сақлаб қолиш учун манфаъат эгалари ўзаро шерикликда махкам туришади. Американи қўшма штатлари хам бир қанча штатлардан , хилма-хил маданият ва қонунлардан ташкил топган. Бирлашган араб амирлиги хам бир қанча амирликлар ва турли-хил қонунлардан ташкил қилинган. Шундай бўлгач “иттиход” яъни ўзларидаги фарқлар ,баъзи бир қирраларда ихтилофлар бўлишига қарамасдан ўртадаги шерикликни мустахкамлаш ва уни янги қирраларини кашф қилишдир. “Иттиход” пайтида агар хохиш, иштиёқ , истак топиладиган бўлса инсон билан тошни орасида хам муштарак нуқтани топса бўлади: хар иккови хам жисмга эга, хатто инсон билан хайвонни орасида хам муштарак нуқталарни топса бўлади,инсонларни орасида ёки бир диний ақидага, мазхабга эга бўлганларни ўртасида энди топилиши аниқ нарса.
Бу ерда “вахдат” билан “иттиход” ни ўртасидаги асосий фарқ ихтилофлар, фарқлар,зиддиятлар, қарама-қаршиликларни қабул қилиш ё қабул қилмасликка бориб тақалади. “Иттиход” тузилган вақтда ана ўша барча ихтилофлар,фарқлар, зиддиятлар, қарама-қаршиликларни қабул қилиш билан бирга, умумни бир йўналишда бошқарилади, аммо “вахдат” масаласида хаммани кўз қараши хам бир хил бўлиши лозим, хеч қандай ихтилофга ўрин хам қолмайди.. Ихтилоф аллохни шариатига эмас, балки башарни фикрларига тегишли нарсадир.
« أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ۚ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا (نساء/82)
Ахир улар қуръон хақида фикр юритмайдиларми?! Агар у аллохдан бошқа биров томонидан бўлса эди, унга кўп қарама –қаршиликларни топган бўлар эдилар-ку?!
Шуни натижасида хар қандай эркак ва аёл мўъмин банданинг , аллох ва пайғамбари хукм қилган ишларда ихтиёри бўлиши мумкин эмас:
وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (احزاب/ 36)
Ижтиходий ишларда хам афзал “уч абзор” йўлидаги улил амр шўросининг вохид ижмоъси хам мўъминларни ўртасидаги хар қандай ихтилоф, тафарруқни йўлини тўсади.
Энди хулоса қиладиган бўлсак,”иттиход” масаласи юзага чиқган пайтда,ақида ва ташқи кўринишда ё ишларда турли-хил шахслар, партиялар, жамиятларга рўбарў бўламиз, биринчи қадамдаёқ уларнинг бир-бирларидан фарқли, хилма-хил бўлишларини қабул қиламиз ва уларни хаммасини ўртада тузилган келишувга асосан бирлаштиришга харакат қиламиз.
[1]أخرجه مالك فى ” الموطأ ” (1/278/42) الشافعى (1182) البيهقى (9/189)