اِتِّحادنِینگ شَرائِطلَری
مَنه بَو ییرده بیر نَرسَگه دِیقَّت قیلیشیمیز لازِم بُوله دی، رسول الله صلی الله علیه وسلم اَهلی کِتاب و شِبهی اَهلی کِتابلرگه اوُحشَگن مَجُوسلرگه هَم اَهلی کِتاب بیلن مُعامَله قیلینگندیک مُعامَله قیلینگلر دیب بُویُوردیلر: سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ[1]
اِمامِی شافیعینی اَیتیشیچه، رسول الله صلی الله علیه وسلم بَحرَیندَگی مَجُوسلردَن جِزیه آلگنلر: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صلى الله عليه وسلم- أَخَذَ الْجِزْيَةَ مِنْ مَجُوسِ الْبَحْرَيْنِ؛ بُولر پَیمانده مُسُلمانلر بیلن مُعامَله گه کیریشگن بُولیب، اَصلیده “وَحدَت”گه اِیمَس ،بَلکی “اِتِّحاد” گه کیرگن حِسابلَه نَدی.
“اِتّحاد” هَم اِفتِعال بابیده گی بیر مَصدَر بُولیب، بیر کِیشیدَن کُوپراقگه دَلالَت قیله دی، مَنه بُو بیر نیچه نَفَر بیر عامِل یا بیر نیچه عامِلّرگه نِسبَتاً اوُزلرینی بیرگه بوُلیشگه تَرغیِب قیلیشی و بیرله شیشی و بیر یاقَدَن باش چِیقَریشنی اِفادَلَیدی. چُونکی اِفتِعال بابیده بُویسِینِیش و تأثِیرلَنِیش مَعنالری مَوجُود.
یَعنی هَم اِیچکی عامِل و اِیچکی هاحِیش و هَم تَشقی عامِل مَنه بُو کِیلیشُوگه و “بیرگه بُولیشگه” و “بیرلَشیشگه” سَبَب بُولگن، مَنه بُو بیرلَشیشلر تَشقی عامِلّرنی تأثِیریده هَم بُوله آله دی. شافیعی مَذهَبدَن بُولگن صلاح الدین اَیّوبی نینگ، مِصرنینگ فاطِمِی شیعه لری بیلن، تَشقی عامِل بُولگن صَلِیبِیلر سَبَبلی اُوزَرا بیرلَشیشلَرینی مِثال قِیلسَک بُوله دی. شَیخ حِصام الدین نَقشبَندینی دَوریدَگی اَهلی سُنّت بُولگن کُردلرنینگ شیعه بیلن بیرلَشیشلَرینی هَم مِثال کیلتیره اله میز، بُونگه هَم تَشقی عامِل سَبَب بُولگن، یَعنی سکولار رُوسلر اِیرانّینگ کُردستانیدَن بیر قِسمَتینی اِیشغال قیلیب آله دی و شیعه، شافیعیلر سَنجَرحان رحمه الله نی قوُل آستیده اِسلامدَگی عَقلّی قُوماندانلردَن بُولگن فاطمه گوُلباحِی رحمه الله بیلن بیرلَشیب رُوسلَرگه قَرشی جِهاد قیلیشگن. شافیعی و جَعفَریلرنینگ بیرلَشگَن مُجاهِدلری اوُشه زَمانّی که تّه قُدرَتگه اِیگه سکولاری حِسابلَنگن رُوسلرنی سَنجَرحان رحمه الله نی فَرمانی آستیده اِیرانّی شِمالیدَگی پُولی مَنجِیلگه چه قُوویب یُوباریشَدی.
اَیتیب اُوتیلگن نَرسه لردَن حُلاصَه قیله دیگن بُولسَک، “اِتّحاد” بُو یَعنی: بیر- بیریدَن فَرقلی، هیلمه- هیل نُوقته لرگه اِیگه بُولگن اِیکّی یا بیر نیچه طَرَفنینگ تَشقی عامِلّر تَعثِیری آستِیده، اوُزلریدَگی فَرق لرینی سَقلَب قالگن و اوُزلرینینگ عُمُومِی مُشتَرَک قِیرّه لرنی مُستَحکَمله گن حالده، اوُزَرا اِتّفاق ،کِیلیشُو، بیرلَشیش، بیرگه بُولیش، بیر یاقَدَن باش چیقریشگه اَیتیله دی.
“اِتّحاد” مَنفَعَتلرینی سَقلَب قالیش و بیرلشیشگه اِعتِبارنی مَرکَزلَشتیریش یُولیده اِیشلتیله دیگن سُوز حِسابلَنَدی، تُورلی- هیل تامانلر اوُزَرا اِختِلافلرگه اِیگه بُولیشلریگه قَرَمَسدَن، مَنه بُو بیرلَشوُ آستیده مُشتَرَک مَنفَعَتلرنی سَقلَب قالیشگه حَرَکَت قیلیشَدی. بُوگونگی کوُنده یَمَندَگی شافعیلر بیلن زَیدِی لرنینگ باسقینچی اَمیرکه و نَتانینگ حِذمَتچیلریگه قَرشی بیرلَشیشلرینی مِثال قیلیب کیلتیرسه بُوله دی، یاکی حَنَفی مَذهَب بُولگن طالِبان نینگ تَشقی باسقینچی سکولار و اوُلرنی مَحَلّی حِذمَتچیلری هَم مِثال بُوله آله دی. یاکی حُوشی مِینه کامُّونیست نینگ اَمیرکه لیک و یِوراپه نی باسقینچیلرینی قَرشِیسِیده نَصرَانیلر و بُودائِیلر بیلن اِتّحاد تُوزگه نینی هَم اَیتیب اوُتسه بُوله دی.
دِیمَک “اِتّحاد” ده مَنفَعَتلرنی سَقلَب قالیش اوُچُون مَنفَعَت اِیگه لری اوُزرا شِریکلیکده مَحکَم تُوریشَدی. اَمیرکه نی قُوشمَه شطَتلری هَم بیر قَنچه شطَتلردَن، هیلمه- هیل مَدَنِیَت و قانُونلردَن تَشکیل تاپگن. بیرلَشگن عَرب اَمیرلیگی هَم بیر قَنچه اَمیرلیکلَر و تُورلی- هیل قانُونلردَن تَشکیل قیلینگن. شُوندَی بُولگچ “اِتّحاد” یَعنی اوُزلریدَگی فَرقلر، بَعضِی بیر قِیرّه لرده اِختِلافلر بَولیشیگه قَرَمَسدَن اُورتَدَگی شِریکلیکنی مُستَحکَملَش و اوُنی یَنگی قِیرّه لرینی کَشف قیلیشدیر. “اِتّحاد” پَیتیده اَگر هاحیش، اِشتِیاق، اِستَک تاپیله دیگن بُولسه اِنسان بیلن تاشنی آرَسِیده هَم مُشتَرَک نُوقته نی تاپسه بُوله دی: هَر اِیکّاوی هَم جِسمگه اِیگه، حَتّی اِنسان بیلن حَیوانّی آرَسیده هَم مُشتَرَک نُوقته لرنی تاپسه بُوله دی، اِنسانلرنی آرَسیده یاکی بیر دِینِی عَقیدَگه ، مَذهَبگه اِیگه بُولگنلرنی اوُرتَسیده اِیندی تاپیلیشی اَنیق نَرسشه.
بُو یِیرده “وَحدَت” بیلن “اِتِّحاد” نی اوُرتَسیدَگی اَساسی فَرق اِختِلافلر،فَرقلر، زِدّیَتلر، قَرَمَه – قَرشیلیکلرنی قَبُول قیلیش یا قَبُول قِلمَسلیکگه باریب تَقَله دی. “اِتّحاد” تُوزیلگن وَقتده اَنه اوُشه بَرچه اِختِلافلر،فَرقلر، زِدِّیَتلر، قَرَمَه- قَرشیلیکلرنی قَبُول قیلیش بیلن بیرگه، عُمُومنی بیر یُونَلیشده باشقریله دی، اَمّا “وَحدَت” مَسَله سیده هَمَّه نی کُوز قَرَشی هَم بیر هیل بُولیشی لازِم، هیچ قَندَی اِختِلافگه اوُرین هَم قالمَیدی. اِختِلاف الله نی شَریعَتیگه اِیمَس، بَلکی بَشَرنی فِکرلریگه تیگیشلی نَرسه دیر.
« أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ۚ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا (نساء/82)
اَخِیر اوُلر قُرآن حَقیده فِکر یُوریتمَیدیلرمی؟ اَگر او الله دَن باشقه بِیراو تامانیدَن بُولسَه اِیدی، اوُنگه کُوپ قَرَمَه – قَرشیلیکلرنی تاپگن بُولر اِیدیلر- کو؟!
شُونی نَتیجه سیده هَر قَندَی اِیرکَک و عَیال مُؤمِن بَنده نینگ الله و پَیغَمبَری حُکم قیلگن اِیشلَرده اِحتِیاری بُولیشی مُومکین اِیمَس: وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَن یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ (احزاب/ 36)
اِجتِهادی اِیشلرده هَم اَفضَل “اوُچ اَبزار” یُولیدَگی اوُلی الاَمر شُوراسینینگ واحِد اِجماع سی هَم مُؤمنلرنی اُورتَسیدَگی هَر قَندَی اِختِلاف، تَفَرّقنی یُولینی تُوسَدی.
اِیندی حُلاصَه قیله دیگن بُولسَک، “اِتّحاد مَسَله سی یُوزَگه چِیقگن پَیتده، عَقیده و تَشقی کُورینیشده یا اِیشلرده تُورلی- هِیل شَخصلر، پَرتِیَه لر، جَمیعَتلرگه رُوبَرُو بُوله میز، بِیرینچی قَدَمده یاق اُولرنینگ بیر- بیرلریدَن فَرقلی، هیلمه – هیل بُولیشلرینی قَبُول قیله میز و اوُلرنی هَمّه سینی اوُرتَده تُوزیلگن کِیلیشُوگه اَساساً بیرلَشتیریشگه حَرَکَت قیله میز.
[1]أخرجه مالك فى ” الموطأ ” (1/278/42) الشافعى (1182) البيهقى (9/189)