دسته: مطالب به زبان ترکی(اویغوری، اوزبیکی، قزاقی، تورکمن و…)

Муқаддамот дарслари/ биринчи дарс: дин нима? Секуляристлар бизлардан қайси динни хохлашади?

(12-қисм)

Аллох таоло мана бу икки оятда мархамат қиладики, у зотни назари бўйича, инсонларнинг дунёвий хаётларида қабул қилинадиган соғлом тузум, бу аллохни қонунларига итоат қилиш ва аллохга бандалик қилиш асосида яшаладиган тузумдур, шундай бўлгач аллохдан бошқага итоат қилишга асосланган барча тузумлар рад қилинади ва ботил бўлади, одатда бу тузумлардан  аллох  рози бўлмайди; чунки аллох ўзининг махлуқи, мулки, бандаси бўлган ва уни мулкида бошқа инсонлар каби хаёт кечирадиган инсон, мана бу хақни ўзига беришига ва худони қонунларидан бошқа қонунлар асосидаги хукмронликка итоат қилишига ва худодан бошқага бандалик қилиб яшашига ва аллохдан бошқани дастурларига, қонунларига эргашилишига харгиз рози бўлмайди.

Аллох таоло бошқа бир ўринда мархамат қиладики:

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ ( توبه/۳۳)

У (аллох) ўз пайғамбарини хидоят ва хақ дин билан- гарчи мушриклар хохламасалар-да – барча динларга ғолиб қилиш учун юборган зотдир.

Аллох азза ва жалла мана бу оятда мархамат қиладики, у зот пайғамбарини хақ тузум (ислом) билан жўнатган, у инсонларнинг хаёти учун энг сахих тузумдир, мана бу рисолатни мақсади хам исломни бошқа тузумларни устида устун, афзал, ғолиб  қилишликдур. Бошқа бир жойда мархамат қиладики:

‏وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ‏ (انفال/۳۹)

То (дунёда) бирон фитна-алдов қолмай, бутун дин фақат аллох учун бўлгунга қадар улар билан жанг қилинлар! Энди агар (кофирликдан) тўхтасалар, бас, албатта аллох қилаётган амалларини кўргувчидир.

Мана бу оятда хам аллох таоло мусулмонларга дастур берадики, секуляристлар динининг илдизини қуритиш ва ислом динини барпо қилиш учун ер юзида фитна қолмагунича жанг қилишга буйруқ беряпти; бошқа бир ибора билан айтганда, аллохни дастурларини баробарида турган ва башар томонидан вужудга келтирилган зулмга,исёнга асосланган барча тузумлар ер юзидан тозалаб ташланмагунича ва барча одамлар аллох таолонинг шариатидаги қонунларга, дастурларга холисона итоат қилиб бандалик қилмагунича ва ер юзида фақатгина ягона дин яъни ислом қолмагунича жанг қилинглар,деяпти. Аллох таоло бошқа бир жойда мархамат қиладики:  

–        إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ* وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا* فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا (نصر/1- 3)

(Эй Мухаммад), қачон аллохнинг ёрдами ва ғалаба келса ва одамлар тўп-тўп бўлишиб аллохнинг дини (ислом) га кираётганларини кўрсангиз, дархол парвардигорингизга хамд айтиш билан (у зотни хар қандай “шерик” лардан) покланг ва у зотдан мағфират сўранг! Зеро, у тавбаларни қабул қилгувчи бўлган зотдир.

Мана бу оят билан пайғамбарга хитоб қилинган пайтда, росулуллох саллаллоху алайхи васаллам 23 йил қилинган давомли муборазалар ва харакатлар натижасида исломий инқилобни ғолибликка етказган эдилар ва ислом амалда бир тузум, хукумат қудрати хамда ақидавий, фикрий, ахлоқий, тарбиявий, маданий, ижтимоъий, сиёсий, иқтисодий давлат сифатида барча қисматларига ўрнашган эди, мана шундан сўнг секуляр (мушрик) араб қабилаларининг сиёсий хайъатлари араб ярим оролининг турли-хил минтақаларидан росулуллох саллаллоху алайхи васаллам томонга келишарди ва мусулмон бўлишарди; мана шу тарзда росулуллох саллаллоху алайхи васаллам уни ижро қилиш учун юборилган рисолатни комил адо қиладилар!”

(давоми бор……)

مُقَدّمات دَرسلَرِی/ بِیرِینچِی دَرس: دِین نِیمَه؟ سِکوُلارِیستلَر بِیزلَردَن قَیسِی دِیننِی هاحلَه شَه دِی؟

(12-قیسم)

اَلله تَعالَی مَنَه بُو اِیککِی آیَتدَه مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی، اوُ ذاتنِی نَظَرِی بُویِیچَه، اِنسانلَرنِینگ دُنیاوِی حَیاتلَرِیدَه قَبُول قِیلِینَه دِیگن ساغلام توُزُوم، بُو اَلله نِی قانوُنلَرِیگه اِطاعَت قِیلِیش وَ اَلله گه بَندَه لِیکنی نظری بوییچه، انسانلرنینگ دنیاوی حیاتلریده قبول قیلینه دیگن ساغلام توزوم، بو ا قِیلِیش اَساسِیدَه یَشَه لَه دِیگن توُزُومدُور، شوُندَی بُولگچ اَلله دَن باشقَه گه اِطاعَت قِیلِیشگه اَساسلَنگن بَرچَه توُزُوملَر رَد قِیلِینَه دِی وَ باطِل بُولَه دِی، عادَتدَه بُو توُزُوملَردَن اَلله راضِی بوُلمَیدِی؛ چوُنکِی اَلله اوُزِینِینگ مَخلوُقِی، مُلکِی، بَندَه سِی بوُلگن وَ اوُنِی مُلکِیدَه باشقَه اِنسانلَر کَبِی حَیات کِیچِیرَه دِیگن اِنسان، مَنَه بُو حَقنِی اوُزِیگه بِیرِیشِیگه وَ خُدانِی قانوُنلَرِیدَن باشقَه قانوُنلَر اَساسِیدَگِی حُکمرانلِیککَه اِطاعَت قِیلِیشِیگه وَ خُدادَن باشقَه گه بَندَه لِیک قِیلِیب یَشَه شِیگه وَ الله دَن باشقَه نِی دَستوُرلَرِیگه، قانوُنلَرِیگه اِیرگه شِیلِیشِیگه راضِی بوُلمَیدِی.

 اَلله تَعالی باشقَه بِیر اوُرِیندَه مَرحَمَت قِیلَدِیکِی:    هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ ( توبه/۳۳)  اوُ (اَلله) اوُز پَیغَمبَرِینِی هِدایَت وَ حَق دِین بِیلَن – گَرچِی مُشرِکلَر هاحلَمَه سَلَر-دَه – بَرچَه دِینلَرگه غالِیب قِیلِیش اوُچُون یُوبارگن ذاتدِیر.

اَلله عَزَّه وَ جَلَّه مَنَه بُو آیَتدَه مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی، اوُ ذات پَیغَمبَرِینِی حَق توُزُوم( اِسلام) بِیلَن جوُنَتگن، اوُ اِنسانلَرنِینگ حَیاتِی اوُچُون اِینگ صَحِیح توُزُومدِیر، مَنَه بُو رِسالَتنِی مَقصَدِی هَم اِسلامنِی باشقَه توُزُوملَرنِی اوُستِیدَه اُوستوُن، اَفضَل، غالِب قِیلِیشلِیکدوُر. باشقَه بِیر جایدَه مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی:

‏وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ‏ (انفال/۳۹)

تا (دُنیادَه) بِیران فِتنَه- اَلداو قالمَی، بوُتُون دِین فَقَط اَلله اوُچُون بُولگوُنگه  قَدَر اوُلَر بِیلَن جَنگ قِیلِینگلَر!

مَنَه بُو آیَتدَه مُسُلمانلَرگه بوُیرُوق بِیرِیلِیشِیچَه، دِین کامِل صُورَتده اَلله گه تِیگِیشلِی بوُلگوُنگه قَدَر وَ ……..جَنگ قِیلِینِیشِی کِیرَک.

مَنَه بُو آیَتدَه هَم اَلله تَعالَی مُسُلمانلَرگه دَستوُر بِیرَه دِیکِی، سِکوُلارِیستلَر دِینِینِینگ اِیلدِیزِینِی قوُرِیتِیش وَ اِسلام دِینِینِی بَرپا قِیلِیش اوُچُون یِیر یوُزِیدَه فِتنَه قالمَه گوُنِیچَه جَنگ قِیلِیشگه بوُیرُوق بِیریَپتِی؛ باشقَه بِیر عِبارَه بِیلَن اَیتگندَه، اَلله نِی دَستوُرلَرِینِی بَرابَرِیدَه توُرگن وَ بَشَر تامانِیدَن وُجُودگه کِیلتِیرِیلگن ظُلمگه، عِصیانگه اَساسلَنگن بَرچَه توُزُوملَر یِیر یوُزِیدَه تازَه لَب تَشلَنمَه گوُنِیچَه وَ بَرچَه آدَملَر اَلله تَعالَی نِینگ شَرِیعَتِیدَگِی قانوُنلَرگه، دَستوُرلَرگه خالِیصانَه اِطاعَت قِیلِیب بَندَه لِیک قِیلمَه گوُنِیچَه وَ یِیر یوُزِیدَه فَقَطگِینَه یَگانَه دِین یَعنِی اِسلام قالمَه گوُنِیچَه جَنگ قِیلِینگلَر، دِییَپتِی. اَلله تَعالَی باشقَه بِیر جایدَه مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی:

    إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ* وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا(نصر/1- 2)  ” (اِی مُحَمَّد)، قَچان اَلله نِینگ یاردَمِی وَ غَلَبَه کِیلسَه وَ آدَملَر توُپ- توُپ بُولِیشِیب اَلله نِینگ دِینِی (اِسلام(گه  کِیرَیاتگنلَرِینِی کوُرسَنگِیز،دَرحال پَروَردِیگارِینگِیزگه حَمد اَیتِیش بِیلَن (اوُ ذاتنِی هَر قَندَی “شِیرِیک” لَردَن) پاکلَنگ وَ اوُ ذاتدَن مَغفِیرَت سوُرَنگ! زِیرا، اوُ تَوبَه لَرنِی قَبوُل قِیلگوُچِی بوُلگن ذاتدِیر.

مَنَه بُو آیَت بِیلَن پَیغَمبَرگه خِطاب قِیلِینگن پَیتدَه، رَسُول الله صَلَّی الله عَلَیهِ وَسَلَّم 23 یِیل قِیلِینگن دَواملِی مُبارَزَه لَر وَ حَرَکَتلَر نَتِیجَه سِیدَه اِسلامِی اِنقِلابنِی  غالِبلِیککَه یِیتکزگن اِیدِیلَر وَ اِسلام عَمَلدَه بِیر توُزوُم، حُکوُمَت قُدرَتِی هَمدَه عَقِیدَه وِی،فِکرِی، اَخلاقِی، تَربِیَه وِی، مَدَنِی، اِجتِمائِی، سِیاسِی، اِقتِصادِی دَولَت صِیفَتِیدَه بَرچَه قِسمَتلَرِیگه اوُرنَشگن اِیدِی، مَنَه شوُندَن سُونگ سِکوُلار( مُشرِک) عَرَب قَبِیلَه لَرِینِینگ سِیاسِی هَیئَتلَرِی عَرَب یَرِیم آرالِینِینگ توُرلِی- هِیل مِنطَقَه لَرِیدَن رَسُول الله صلی الله علیه وَسَلَّم تامانگه کِیلِیشَردِی وَ مُسُلمان بوُلِیشَردِی؛ مَنَه شُو طَرزدَه رَسُول الله صَلّی الله عَلَیهِ وَسَلّم اوُنِی اِجرا قِیلِیش اوُچُون یُوبارِیلگن رِسالَتنِی کامِل عَدا قِیلَه دِیلَر!”

(دوامی بار…..)

Муқаддамот дарслари/ биринчи дарс: дин нима? Секуляристлар бизлардан қайси динни хохлашади?

(11-қисм)

 Динни тўртинчи маъноси: ( мукофот бериш ва жазолаш) аллох таоло мархамат қиладики:

 إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ* وَإِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ (ذاریات/۶-۵)

Сизларга ваъда қилинаётган нарса (қайта тирилиш) шак-шубхасиз хаққи – ростдир! Ва албатта ( қиёмат кунида хисоб- китоб қилингандан кейин) жазо-мукофот воқеъ бўлгувчидир.

Ёки бошқа бир ўринда мархамат қиладики:

أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ* فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ* وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (ماعون/۳-۱)‏

Динни (охиратдаги жазони) ёлғон,дейдиган кимсани(нг қандай кимса эканлигини )кўрдингизми- билдингизми? Бас,бу етим- есирни (қўполлик билан) хайдаб соладиган ва (кишиларни) мискин- бечорага таом беришга тарғиб қилмайдиган кимсадир.

Бошқа бир ўринда мархамат қиладики:

: وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ* ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ*یوْمَ لَا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَیْئًا وَالْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ (انفطار/۱۹-۱۷)‏

(эй инсон), сен жазо куни нима эканини қаердан хам билурсан?! Сўнгра (яна такрор айтаманки,) сен жазо куни нима эканини қаердан хам билурсан?! У кунда хеч бир жон (бошқа) бир жонга бирон нарса қилишга (яъни бирон фойда етказишга ёки ундан бирон зиённи кетказишга) эга бўлмас! У кунда барча иш ёлғиз аллохники бўлур!

Мана бу оятлардаги дин калимасини маъноси инсонни амаллари борасида хукм чиқариш, жазолаш ва мукофот беришдан иборат.

Шу ергача қуръони карим “дин” калимасини араблар фахмлайдиган тўрт маънодан кўпроғини ишлатди; аммо бундан сўнг мана бу сўзни тузумни таъбир қилиш учун  барча нарсани ўз ичига олувчи истелох сифатида келтиради, унда шахс хос бир хокимият қудратини барча хукмронликлардан афзал деб хисоблайди; унга итоат қилиш ва уни дастурларига эргашишни ўзига лозим деб санайди; хаёти давомида ана ўша афзал хукмронликни   худудларига ва қонунларига ва қоидаларига бўйинсинади; мана бу хукмронликка итоат қилиш орқали иззатни,тараққиётни умид қилади ва яхши мукофотларни орзу қилади ва ундан бош тортиш орқали эса зиллатга, хорликка, ёмон оқибатга дучор бўлади.

Шуни айтиш лозимки, дунёдаги хеч қайси бир забонда мана бундай кўп нарсани ўз ичига жамлайдиган ва бунчалик кўп мафхумни етказа оладиган сўз топилмайди; масалан аллох таоло “дин” нинг кенг-кўламли маъноси, мафхуми хақида мархамат қиладики:

 إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ (آل عمران/۱۹)

Албатта аллох наздида мақбул бўладиган дин фақат ислом динидир.

وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ الإِسْلاَمِ دِینًا فَلَن یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَهِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (آل عمران/۸۵)

Кимда- ким исломдан ўзга дин истаса, бас (унинг “дини” аллох хузурида) харгиз қабул қилинмайди ва у охиратда зиён кўрувчилардандир.

(давоми бор……)

مُقَدّمات دَرسلَرِی/ بِیرِینچِی دَرس: دِین نِیمَه؟ سِکوُلارِیستلَر بِیزلَردَن قَیسِی دِیننِی هاحلَه شَه دِی؟

(11-قیسم)

دِیننِی توُرتِینچِی مَعناسِی: (مُکافات بِیرِیش وَ جَزالَش) اَلله تَعالی مَرحَمَت قِیلَدِیکِی:   إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ* وَإِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ (ذاریات/۶-۵)  سِیزلَرگه وَعدَه قِیلِینَیاتگن نَرسَه (قَیتَه تِیرِیلِیش) شَک- شُبهَه سِیز حَققِی- راستدِیر! وَ اَلبَتَّه (قِیامَت کوُنِیدَه حِساب- کِتاب قِیلِینگندَن کِییِین) جَزا- مُکافات واقِع  بوُلگوُچِیدِیر.

یاکِی باشقَه بِیر اوُرِیندَه مَرحَمَت قِیلَدِیکِی:    أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ* فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ* وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (ماعون/۳-۱)‏  دِیننِی (آخِیرَتدَگِی جَزانِی) یالغان، دِییدِیگن کِیمسَه نِی(نگ قَندَی کِیمسَه اِیکَنلِیگِینِی) کوُردِینگِیزمِی- بِیلدِینگِیزمِی؟ بَس، بُو یِیتِیم- یِسِیرنِی (قوُپاللِیک بِیلَن) حَیدَب سالَدِیگن وَ (کِیشِیلَرنِی) مِسکِین- بِیچارَه گه طَعام بِیرِیشگه تَرغِیب قِیلمَیدِیگن کِیمسَه دِیر.

باشقَه بِیر اوُرِیندَه مَرحَمَت قِیلَدِیکِی:  وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ* ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ*یوْمَ لَا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَیْئًا وَالْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ (انفطار/۱۹-۱۷)‏  (اِی اِنسان)، سِین جَزا کوُنِی نِیمَه اِیکَنِینِی قَیِردَن هَم بِیلوُرسَن؟! سوُنگرَه (یَنَه تَکرار اَیتَمَنکِی،) سِین جَزا کوُنِی نِیمَه اِیکَنِینِی قَیِردَن هَم بِیلوُرسَن؟! اوُ کوُندَه هِیچ بِیر جان (باشقَه) بِیر جانگه بِیران نَرسَه قِیلِیشگه (یَعنِی بِیران فایدَه یِیتکَزِیشگه یاکِی اوُندَن بِیران زِیاننِی کِیتکَزِیشگه) اِیگه بوُلمَس! اوُ کوُندَه بَرچَه اِیش یالغِیز اَلله نِیکِی بوُلوُر!

مَنَه بُو آیَتلَردَگِی دِین کَلِیمَه سِینِی مَعناسِی اِنساننِی عَمَللَرِی بارَسِیدَه حُکم چِیقَرِیش، جَزالَش وَ مُکافات بِیرِیشدَن عِبارَت.

شُو یِیرگه چَه قُرآنِی کَرِیم “دِین” کَلِیمَه سِینِی عَرَبلَر فَهملَیدِیگن تَورَت مَعناسِیدَن کوُپراغِینِی اِیشلَتَه دِی؛ اَمّا بوُندَن سُونگ مَنَه بُو سُوزنِی توُزُومنِی تَعبِیر قِیلِیش اوُچُون بَرچَه نَرسَه نِی اوُز اِیچِیگه آلوُچِی اِصطِلاح صِیفَتِیدَه کِیلتِیرَه دِی، اوُندَه شَخص خاص بِیر حاکِمِیَت قُدرَتِینِی بَرچَه حُکمرانلِیکلَردَن اَفضَل دِیب حِسابلَیدِی؛ اوُنگه اِطاعَت قِیلِیش وَ اوُنِی دَستوُرلَرِیگه اِیرگه شِیشنِی اوُزِیگه لازِم دِیب سَنَیدِی؛ حَیاتِی دَوامِیدَه اَنَه اوُشَه اَفضَل حُکمرانلِیکنِی حُودوُدلَرِیگه وَ قانوُنلَرِیگه وَ قائِدَه لَرِیگه بوُیِینسِینَه دِی؛ مَنَه بُو حُکمرانلِیککَه اِطاعَت قِیلِیش آرقَه لِی عِززَتنِی، تَرَقِّیاتنِی اوُمِید قِیلَه دِی وَ یَحشِی مُکافاتلَرنِی آرزُو قِیلَه دِی وَ اوُندَن باش تارتِیش آرقَه لِی اِیسَه زِللَتگه ، حارلِیککَه،یامان عاقِبَتگه دوُچار بوُلَه دِی.

شُونِی اَیتِیش لازِمکِی، دُنیادَگِی هِیچ قَیسِی بِیر زَباندَه مَنَه بوُندَی کوُپ نَرسَه نِی اوُز اِیچِیگه جَملَیدِیگن وَ بوُنچَه لِیک کوُپ مَفهُومنِی یِیتکَه زَه آلَه دِیگن سُوز تاپِیلمَیدِی؛ مَثَلاً اَلله تَعالَی “دِین” نِینگ کِینگ – کوُلَملِی مَعناسِی، مَفهُومِی حَقِیدَه مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی:   

  إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ (آل عمران/۱۹)  اَلبَتَّه اَلله نَزدِیدَه مَقبُول قِیلِینَدِیگن دِین فَقَط اِسلام دِینِیدِیر.

وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ الإِسْلاَمِ دِینًا فَلَن یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَهِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (آل عمران/۸۵) کِیمدَه- کِیم اِسلامدَن اوُزگه دِین اِیستَسَه، بَس (اوُنِینگ “دِینِی” اَلله حُضُورِیدَه ) هَرگِیز قَبُول قِیلِینمَیدِی وَ اوُ آخِیرَتدَه زِیان کوُرُوچِیلَردَندِیر.

(دوامی بار…..)

درس های مقدماتی/ درس اول:  دین چیست؟ سکولاریست ها از ما چه دینی می خواهند؟

(11-قسمت)

دین با معنای چهارم: (پاداش دادن و مجازات کردن)

الله متعال می فرماید:

–        إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ* وَإِنَّ الدِّینَ لَوَاقِعٌ (ذاریات/۶-۵) مسلّماً چيزی كه بدان وعده داده می‌شويد، راست و قطعي است ‏و روز جزا(محاسبه و پاداش دادن و مجازات کردن) حتماً وقوع پيدا مي‌كند و مي‌آيد. ‏

یا در جای دیگری می فرماید:

–        أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ* فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ* وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ (ماعون/۳-۱)‏ كسانی كه به دين ، و سزا و جزا ايمان ندارند، می فهمي كه چگونه كساني اند؟ ‏‏ آنان کسانیند که یتیم را سخت از پیش خود می‌رانند.‏ و به خوراك دادن به مسکینها تشويق و ترغيب نمي‌ کنند. ‏

یا در جای دیگری می فرماید:

–        وَمَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ* ثُمَّ مَا أَدْرَاکَ مَا یَوْمُ الدِّینِ*یوْمَ لَا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَیْئًا وَالْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ (انفطار/۱۹-۱۷)‏ (اي انسان!) تو چه می‌دانی كه روز جزا(محاسبه و پاداش دادن و مجازات کردن) چگونه است‌؟ ‏روزي است كه هيچ كسی براي هيچ كسي كاری نمی ‌تواند بكند و از دست كسی برای كسی كاری ساخته نيست، و در آن روز فرمان، فرمان خداست و بس، و كار و بار كلّاً به الله واگذار می شود.

واژه ی «دین» در این آیات به معنای محاسبه، قضاوت کردن در مورد اعمال انسان، مجازات کردن و پاداش دادن است.

دین به عنوان اصطلاحی جامع و فراگیر:

 تا به این جا، سخن قرآن کریم کلمه ی «دین» را بیشتر با چهار معنای رایجی که اعراب آن را می فهمیدند، به کار می برد؛ اما از این جا به بعد، این واژه را به عنوان اصطلاحی جامع و فراگیر برای تعبیر از نظامی به کار می گیرد که در آن، شخص یک قدرت حاکمیتی خاصی را برتر از تمامی سلطه ها تلقی می کند؛ اطاعت و پیروی از دستوراتش را بر خودش لازم می داند؛ در زندگی مقید به حدود، قوانین و قواعد آن سلطه ی برتر است؛ با اطاعت از آن سلطه، امید دست یافتن به عزت، پیشرفت و پاداش نیک را در سر می پروراند و با سرپیچی در برابرش از ذلت، خواری و عاقبت شری خودش هراس دارد.

شاید بتوان گفت، در هیچ یک از زبان های دنیا اصطلاحی این چنین جامع و فراگیر، که تمام این مفاهیم را فقط با یک واژه بیان کند، وجود ندارد.  به عنوان مثال در این معنی و مفهوم گسترده ی «دین» الله تعالی می فرماید:  

–        إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ (آل عمران/۱۹) بي گمان دين در نزد الله اسلام است.

–        وَمَن یَبْتَغِ غَیْرَ الإِسْلاَمِ دِینًا فَلَن یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الآخِرَهِ مِنَ الْخَاسِرِینَ (آل عمران/۸۵) و كسی كه غير از اسلام، دین دیگری را انتخاب کند، از او پذيرفته نمی شود و او در آخرت از زمره‌ ی ضررمندان خواهد بود.

(ادامه دارد……)

Муқаддамот дарслари/ биринчи дарс: дин нима? Секуляристлар бизлардан қайси динни хохлашади?

(10-қисм)

 Мана бу матлабни янада кўпроқ равшан бўлиши учун яхшиси қуръон оятларига назар ташлаймиз:

Биринчи ва иккинчи маънолар бўйича дин: ( хокимият ва итоат қилиш)

Аллох таоло мархамат қиладики:

–        وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاء وَیُقِیمُوا الصَّلَاهَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاهَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَهِ (بینه/۵)

Холбуки, улар фақат ягона аллохга, у зот учун динни холис қилган, тўғри йўлдан оғмаган холларида ибодат қилишга ва намозни тўкис адо этишга хамда закотни ( хақдорларга) ато этишга буюрилган эдилар. Мана шу тўғри йўлдаги ( миллатнинг) динидир.

Мана бу ва бу оятга ўхшаган оятларда, дин калимаси қудрат ва аллохни хукмронлигига бўйсиниш, итоат ва бандаликни қабул қилиш  маъносида келган;  оятларда ишора қилинган динни фақат аллохни ўзига холис қилишликдан мақсад, инсон аллохни хокимиятидан,буйруғидан бошқа хокимиятга,буйруқларга таслим бўлмаслигидир, ўзини итоати ва бандалигини шу даражада холис қилиши лозимки, ундан бошқа хеч кимга ибодат қилмаслиги,эргашмаслиги керак.

Учинчи маънодаги дин: (фикрий ва амалий тузум, яъни қонунлар ва ахкомлар)

Аллох таоло  мархамат қиладики:

          إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ (یوسف/۴۰)

Хукм- хокимлик фақат аллохникидир. У зот сизларни фақат ўзигагина ибодат қилишга буюргандир. Энг тўғри дин мана шудир.

کَذَلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ مَا کَانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ (یوسف/۷۶)

Биз Юсуфга мана шундай хийла-тадбирни билдирдик. (чунки миср) подшохининг динида у биродарини (ўғрилик қилгани учун қул қилиб) олиб қола олмас эди.

Бошқа бир ўринда мархамат қиладики:

أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ (شوری/۲۱)،

Балким улар (макка мушриклари) учун (куфр ва ширк каби) аллох буюрмаган нарсаларни- “дин”ни,уларга шариат қилиб берган шериклари- бутлари бордир?!

Ёки аллох таоло росулуллох саллаллоху алайхи васалламга мархамат қиладики, макка секуляристларига ( мушрикларга) айтингки:

لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ (کافرون/۶)

Сизларни динингиз ўзингиз учун ва мени диним ўзим учундур!

Мана бу оятлардаги “дин” калимасини маъноси қонун,худудлар, шариат, йўл, бир фикрий ва амалий тузумни ўз ичига олади ва инсон ўзини унга нисбатан муқайяд қилиши керак. Демак агар инсон аллохни динидаги қонунларни ижро қиладиган  бир хукмронликка, давлатга ва хукуматга эргашадиган бўлса, у аллохни динига кирибди; аммо агар мана бу хукмронлик башар томонидан вужудга келтирилган қонунлар асосида бўладиган бўлса, шубхасиз инсон башар томонидан ясалган “дин”га ёки секуляризмга кирибди. Хулоса қилиб айтганда, инсон бир қудратни энг юқори маржаъ ёки ўзини устидаги нарса деб фарз қилса ва уни хукмини ижро қилиниши лозим деб билса  ва унга таъйин қилиб қўйилган йўл, равишга эргашса, шубхасиз ана ўша шахсни ва маржаъни “ динига” кирибди.

(давоми бор……)

مُقَدّمات دَرسلَرِی/ بِیرِینچِی دَرس: دِین نِیمَه؟ سِکوُلارِیستلَر بِیزلَردَن قَیسِی دِیننِی هاحلَه شَه دِی؟

(10-قیسم)  

مَنَه بُو مَطلَبنِی یَنَدَه کوُپراق رَوشَن بُولِیشِی اوُچُون یَحشِیسِی قُرآن آیَتلَرِیگه نَظَر تَشلَیمِیز: بِیرِینچِی وَ اِیککِینچِی مَعنالَر بُویِیچَه دِین: (حاکِمِیَت وَ اِطاعَت قِیلِیش).

 اَلله تَعالَی مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی:

• وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاء وَیُقِیمُوا الصَّلَاهَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاهَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَهِ (بینه/۵) حالبُوکِی، اوُلَر فَقَط یَگانَه اَلله گه، اوُ ذات اوُچُون دِیننِی خالِص قِیلگن، توُغرِی یوُلدَن آغمَه گن حاللَرِیدَه عِبادَت قِیلِیشگه وَ نَمازنِی توُکِیس عَدا اِیتِیشگه هَمدَه زَکاتنِی (حَقدارلَرگه) عَطا اِیتِیشگه بُویُورِیلگن اِیدِیلَر. مَنَه شُو توُغرِی یوُلدَگِی (مِللَتنِینگ) دِینِیدُور.

مَنَه بُو وَ بُو آیَتگه اوُحشَگن آیَتلَردَه، دِین کَلِیمَه سِی قُدرَت وَ اَلله نِی حُکمرانلِیگِیگه بُویسِینِیش، اِطاعَت وَ بَندَه لِیکنِی قَبوُل قِیلِیش مَعناسِیدَه کِیلگن؛ آیَتلَردَه اِیشارَه قِیلِینگن دِیننِی فَقَط اَلله نِی اوُزِیگه خالِص قِیلِیشلِیکدَن مَقصَد، اِنسان اَلله نِی حاکِمِیَتِیدَن، بُویرُوغِیدَن باشقَه حاکِمِیَتگه، بُویرُوقلَرگه  تَسلِیم بُولمَسلِیگِیدِیر، اوُزِینِی اِطاعَتِی وَ بَندَه لِیگِینِی شُو دَرَجَه دَه خالِص قِیلِیشِی لازِمکِی، اوُندَن باشقَه هِیچ کِیمگه عِبادَت قِیلمَسلِیگِی، اِیرگَشمَسلِیگِی کِیرَک.

اوُچِینچِی مَعنادَگِی دِین: (فِکرِی وَ عَمَلِی توُزوُم، یَعنِی قانوُنلَر وَ اَحکاملَر) اَلله تَعالی مَرحَمَت قِیلَدِیکِی:

   إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ (یوسف/۴۰)  حُکم- حاکِملِیک فَقَط اَلله نِیکِیدِیر. اوُ ذات سِیزلَرنِی فَقَط اوُزِیگه گِینَه عِبادَت قِیلِیشگه بُویُورگَندِیر. اِینگ توُغرِی دِین مَنَه شُودِیر.

کَذَلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ مَا کَانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ (یوسف/۷۶)  بِیز یُوسُفگه مَنَه  شوُندَی خِیلَه- تَدبِیرنِی بِیلدِیردِیک. (چوُنکِی مِصر) پادشاهِینِینگ دِینِیدَه اوُ بِرادَرِینِی (اوُغرِیلِیک قِیلگنِی اوُچُون قوُل قِیلِیب) آلِیب قالَه آلمَس اِیدِی.

باشقَه بِیر اوُرِیندَه مَرحَمَت قِیلَدِیکِی:    أَمْ لَهُمْ شُرَکَاء شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّینِ مَا لَمْ یَأْذَن بِهِ اللَّهُ (شوری/۲۱)،

بَلکِیم اوُلَر (مَکَّه مُشرِکلَرِی) اوُچُون (کُفر وَ شِرک کَبِی) اَلله بُویُورمَگن نَرسَه لَرنِی- “دِین”نِی، اوُلَرگه شَرِیعَت قِیلِیب بِیرگن شِیرِکلَرِی- بوُتلَرِی باردِیر؟!

یاکِی اَلله تَعالَی رَسُول الله صَلَّی اَلله عَلَیهِ وَسَلَّمگه مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی، مَکَّه سِکوُلارِیستلَرِیگه (مَشرِکلَرگه) اَیتِینگکِی:  لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ (کافرون/۶) سِیزلَرنِی دِینِینگِیز اوُزِینگِیز اوُچُون وَ مِینِی دِینِیم اوُزِیم اوُچُوندوُر!

مَنَه بُو آیَتلَردَگِی “دِین” کَلِیمَه سِینِی مَعناسِی قانوُن، حوُدوُدلَر، شَرِیعَت، یُول، بِیر فِکرِی وَ عَمَلِی توُزُومنِی اوُز اِیچِیگه آلَه دِی وَ اِنسان اوُزِینِی اوُنگه نِسبَتاً مُقَیَّد قِیلِیشِی کِیرَک. دِیمَک اَگر اِنسان اَلله نِی دِینِیدَگِی قانوُنلَرنِی اِجرا قِیلَه دِیگن بِیر حُکمرانلِیککَه، دَولَتگه وَ حُکوُمَتگه اِیرگه شَه دِیگن بُولسَه، اوُ اَلله نِی دِینِیگه کِیرِیبدِی؛ اَمّا اَگر مَنَه بُوحُکمرانلِیک بَشَر تامانِیدَن وُجُودگه کِیلتِیرِیلگن قانوُنلَر اَساسِیدَه بُولَه دِیگن بوُلسَه ، شُبهَه سِیز اِنسان بَشَر تامانِیدَن یَسَلگن “دِین” گه یاکِی سِکوُلارِیزمگه کِیرِیبدِی. حُولاصَه قِیلِیب اَیتگندَه اِنسان بِیر قُدرَتنِی اِینگ یُوقارِی مَرجَع یاکِی اوُزِینِی اوُستِیدَگِی نَرسَه دِیب فَرض قِیلسَه وَ اوُنِی حُکمِینِی اِجرا قِیلِینِیشِی لازِم دِیب بِیلسَه وَ اوُنگه تَعیِین قِیلِیب قوُیِیلگن یوُل، رَوِیشگه اِیرگشسَه، شُبهَه سِیز اَنَه اوُشَه شَخصنِی وَ مَرجَعنِی “دِینِیگه” کِیرِیبدِی.

(دوامی بار…..)

درس های مقدماتی/ درس اول:  دین چیست؟ سکولاریست ها از ما چه دینی می خواهند؟

(10-قسمت)

 برای روشن شدن هر چه بیشتر این مطلب، بهتر است نگاهی به آیات قرآن بیندازیم:

دین با معنای اول و دوم: (حاکمیت و اطاعت کردن)

الله متعال می فرماید:

–        وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاء وَیُقِیمُوا الصَّلَاهَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاهَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیِّمَهِ (بینه/۵)  در حالي كه جز اين بديشان دستور داده نشده است مگر بر اینكه مخلصانه و حق گرايانه الله را عبادت کنند و تنها شريعت او را دین (خود) بدانند، و نماز را برپای دارند، و زكات را بپردازند. دین درست و ارزشمند اين است و بس.

در این آیه و آیات مشابه، کلمه ی دین به معنای قدرت برتر، فرمانبرداری از سلطه ی او و در نهایت پذیرش اطاعت و بندگی در مقابل آن به کار رفته است؛ و مراد از خالص کردن دین برای خداوند که در آیات به آن اشاره شده این است که انسان تسلیم حاکمیت، فرمانروایی و دستور غیر خدا نشود، و اطاعت و بندگی خود را آن چنان برای خدا خالص نماید که جز او کسی را عبادت نکند و هرگز از غیر الله پیروی نکند.

دین با معنای سوم: (یک نظام فکری و عملی، یعنی قوانین و احکام)

الله متعال می فرماید:

–        إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ (یوسف/۴۰)  حکم از آن الله است و بس. الله دستور داده است كه جز او را عبادت نکنید. اين است دين راست و ثابت.

–        کَذَلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ مَا کَانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ (یوسف/۷۶)  ما اين گونه برای يوسف چاره‌سازي كرديم. چرا كه يوسف طبق قانون شاه مصر نمی‌توانست برادرش را بگيرد.

یا در جای دیگری می فرماید:

–        أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ ۚ (شوری/۲۱) شايد آنان شرکایی دارند كه براي ايشان  قوانینی از دينی را پديد آورده‌اند كه خدا بدان اجازه نداده است (و از آن بی خبر است‌؟).

–        یا الله تعالی به رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید که به سکولاریستها (مشرکین یا احزاب) مکه بگوید:لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ (کافرون/۶) دین خودتان برای خودتان، و دین خودم برای خودم! ‏

واژه ی «دین» در این آیات یعنی قانون،حدود، شریعت، طریقت و یک نظام فکری و عملی که انسان خودش را نسبت به اجرای آن مقید و ملزم می داند. پس اگر انسان از سلطه، دولت و حکومتی پیروی کند که مجری قوانین دین الله است، وارد دین الله شده است؛ اما اگر آن سلطه بر اساس قوانین ساخته شده توسط بشر باشد، بی تردید انسان داخل «دین» ساخته شده توسط بشر یا سکولاریسم شده است. خلاصه ی کلام این که هرگاه  انسان، قدرتی را بالاترین مرجع و نیز مافوق خودش فرض کند و حکمش را مطلقاً لازم الاجرا بداند و به موجب آن از راه و روشی که برایش تعیین می شود پیروی کند، بدون شک داخل «دین» همان شخص و مرجع شده است.

(ادامه دارد……)

مُقَدّمات دَرسلَرِی/ بِیرِینچِی دَرس: دِین نِیمَه؟ سِکوُلارِیستلَر بِیزلَردَن قَیسِی دِیننِی هاحلَه شَه دِی؟

(9-قیسم)

شُو طَرزدَه بِیر عَرَب “دِین” کَلِیمَه سِینِی اِیشِیتِیشِی بِیلَن اوُنِی ذِهنِیدَه اَساسِی توُرت مَعنا مُوجَسَّم بُولَردِی:

1. قُدرَت وَ حاکِمِیَت.
2. آدَملَر مَنَه بُو حاکِمِیَتنِی آستِیدَه اِیرگشَدِیگن قانوُنلَر، حَدلَر، یُول وَ رَوِیشلَر، دَستُور لَر.
3. حاکِمِیَتنِی قُدرَتِیگه وَ اِجرا قِیلِینَدِیگن قانوُنلَرگه اِطاعَت قِیلِیش، بُویسِینِیش.
4. وَ نِهایَت حِساب- کِتاب قِیلِیش، مُحاکَمَه قِیلِیش، مُکافاتلَش یاکِی جَزالَش.

عُمُومِی قِیلِیب اَیتگندَه،”دِین” بُو حُکوُمَت قُدرَتِینِی بِیر مَجمُوعَه سِی بوُلِیب، اوُ اوُزِیدَگِی قانوُنلَرگه کوُرَه آدَملَردَن مَنَه بُو قانوُنلَرگه اِطاعَت قِیلِیشنِی، بُویسِینِیشنِی طَلَب قِیلَدِی، وَ مَنَه بُو قانوُنلَرگه اِطاعَت قِیلِیش یاکِی بوُیِین تاولَشنِی مِعزانِیگه کوُرَه اوُلَر بِیلَن حِساب- کِتاب قِیلَدِی، اوُلَرگه مُکافات بِیرَدِی، اوُلَرنِی جَزالَیدِی.

 بِیر عَرَب “دِین” کَلِیمَه سِینِی اِیشِیتِیشِی بِیلَن اوُنِی ذِهنِیدَه شُو نَرسَه لَر جَمعلَنَردِی، اِگر اوُنگه فَلان “دِین”گه اِیرگَشگِین دِییِیلسَه، نِیمَه لَرنِی قَبوُل قِیلِیشِی لازِم اِیکَنِینِی یَحشِی بِیلَردِی؛ شوُ سَبَبلِی هَم آگاه حالدَه یا اوُنِی قَبوُل قِیلَردِی یاکِی رَد اِیتَردِی.

اِیندِی “دِین”نِی قُرآندَگِی مَعناسِینِی بِیر کوُرَیلِیک: قُرآنِی کَرِیمدَه “دِین” کَلِیمَه سِی اَیتِیب اوُتِیلگن اوُشَه تُورت رُکن، مَفهُومدَن تَشکِیل بُولگن بُولسَه هَم،لِیکِن اوُنِی لوُغَوِی مَعناسِیدَن کوُرَه کامِلراق صُورَتدَه فایدَلَنِیلگن وَ اِیضاح بِیرِیلگَندِیر:

1. حاکِمِیَت وَ حُکمرانلِیک.
2. مَنَه بُو حاکِمِیَتنِی واسِیطَه سِیدَه وُجُودگه کِیلگن قانوُنلَر، اَحکاملَر.
3. مَنَه بُو حاکِمِیَتنِی قُدرَتِی واسِیطَه سِیدَه وُجُودگه کِیلگن حاکمیت وجودگه کیلگن فکری و عملی توزوم، قانون و احکاملر. 
4.  مَنَه بُو حاکِمِیَت قُدرَتِی اوُزِیدَگِی قانوُنلَرگه اِطاعَت قِیلِیشنِی، اِخلاصنِی مِیزانِیگه قَرَب اوُلَرگه بِیرَدِیگن مُکافاتِی یاکِی اوُلَرنِی عِصیانیگه نِسبَتاً بِیرَه دِیگن جَزاسِیدوُر.

قُرآنِی کَرِیم گاهِیدَه “دِین” کَلِیمَه سِینِی حاکِمِیَت وَ اِطاعَت قِیلِیش مَعنالَرِیدَه کِیلتِیرگن؛ گاهِیدَه اِیسَه قانوُن وَ اَحکاملَر، مُکافات بِیرِیش وَ جَزالَشنِی فَقَط بِیر مَعناسِیدَن فایدَلَنگَن، بَعضِی اوُرِینلَردَه اِیسَه “دِین” کَلِیمَه سِینِی اِیشلَتگن وَ اوُنِی هَر توُرت مَعناسِینِی اِرادَه قِیلگن.

(دوامی بار….)

Муқаддамот дарслари/ биринчи дарс: дин нима? Секуляристлар бизлардан қайси динни хохлашади?

(9-қисм)

Шу тазда бир араб “дин” калимасини эшитиши билан уни зехнида асосий тўрт маъно мужассам бўларди:

1-Қудрат ва хокимият.

2-Одамлар мана бу хокимиятни остида эргашадиган қонунлар, хадлар,йўл ва равишлар,программалар.

3-Хокимиятни қудратига ва ижро қилинадиган қонунларга итоат қилиш,бўйсиниш.

4-Ва нихоят хисоб-китоб қилиш,мухокама қилиш, мукофотлаш ёки жазолаш.

Умумий қилиб айтганда, “дин” бу хукумат қудратини бир мажмуъаси бўлиб, у ўзидаги қонунларга кўра одамлардан  мана бу қонунларга итоат қилишни,бўйсинишни талаб қилади, ва мана бу қонунларга итоат қилиш ёки бўйин товлашни меъзонига кўра улар билан хисоб-китоб қилади,уларга мукофот беради,уларни жазолайди.

Бир араб “дин” калимасини эшитиши билан уни зехнида шу нарсалар жамланарди,агар унга фалон “дин” га эргашгин дейилса, нималарни қабул қилиши лозим эканини яхши биларди; шу сабабли хам огох холда ё уни қабул қиларди ёки рад этарди.

Энди “дин” ни қуръондаги маъносини бир кўрайлик: қуръони каримда “дин” калимаси айтиб ўтилган ўша тўрт рукн,мафхумдан ташкил бўлган бўлса хам, лекин уни луғавий маъносидан кўра комилроқ суратда фойдаланилган ва изох берилгандир:

1-Хокимият ва афзал хукмронлик.

2-Уни қудратини воситасида хокимият вужудга келган хукмронликни қабул қилиш ва унга  итоат қилиш.

3-Уни қудратини воситасида хокимият вужудга келган фикрий ва амалий тузум, қонун ва ахкомлар.

4-Мана бу хокимият қудрати ўзидаги қонунларга итоат қилишни,ихлосни  мезонига қараб уларга берадиган мукофоти ёки уларни исёнига нисбатан берадиган жазосидир.

Қуръони карим гохида “дин” калимасини хокимият ва итоат қилиш маъноларида келтирган; гохида эса қонун ва ахкомлар, мукофот бериш ва жазолашни фақат бир маъносидан фойдаланган, баъзи ўринларда эса “дин” калимасини ишлатган ва уни хар тўрт маъносини ирода қилган.

(давоми бор……)