Жумхурий исломий эрон хукумати жаъфарий шиъалари ва ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалар учун тахдидми ё фурсатми?
Абу Абдуллох Мукирёний
Шиъалар ўтиб кетган кишиларга тақлид қилишмайди, улар тирик мужтахидларга эргашишади,хозирги даврда эронни мужтахидлари ва уни хукумати бутун дунёдаги шиъа гурухларининг аксарияти учун рахбарият ўрнида туради.
Жахондаги шиъалар мазхабга эргашиш борасида қавмиятга эътибор бермайди, шу сабабли хам эронда хоким бўлиб турган мазхабий қонунга эргашишади.
Шундай бўлгач, бутун жахондаги шиъаларни куни эрондаги шиъаларни кунига боғлиқ равишда яхшиланади. Бутун жахон шиъаларининг бир-бирлари билан узликсиз алоқаси бўлгани боис, эрондаги мана бу вазиятни янада такомуллашуви асрлардан буён жаъфарий шиъалари ва барча мусулмонларни тиз чўктирган, шиъаларни мужтахидлар ва фуқахолар тоифасидаги фикрий сустлик,бўйсинишликка поён беришда ёрдам беради. Бир қанча асрлардан буён жаъфарийларни аиммалари ва буларни қаторида бошқа мусулмонлар хам адашган ғуллотни фосид ақида ва рафторлари,агарчи бошқа кишиларни қўли билан бўлса хам нобуд қилинишини умид қилишади.
Шундай экан, эронда шиъа мазхабидаги хукуматни мавжудлиги ва шиъаларни орасидаги мана бу жараённи такомуллашуви, ғуллотларни фикрларини, тарқалган бидъатларини нобуд қилиш ва унга қарши мубораза қилиш учун мусулмонлар асрлардан буён кутиб келаётган тарихий фурсат бўлиб қолади. [1]
Ўртада эронни мазхабий хукуматини ўзига яраша харакати, интилишлари бор бўлгани билан, ислох йўлидаги асосий тўсиқ одамларни ўзи хисобланади ,чунки улар турли-хил ақидавий касалликларга мубтало бўлишган. Худди мана шу одамлар гохида нихоятда осонлик билан миллиятга, иқтисодга, секуляризмнинг сиёсий озодликларига…….. мойил шиорларни атрофида жамланиб бирлашишади; аммо худди шу одамлар хаёлий нарсаларни, хурофотларни ва ақидавий бидъатларни ва уларни рафторларини ислох қилмоқчи бўлаётган кишиларга қаршилик хам қилишади. Улар мана бундай ислохгар кишиларни сўзини эшитишни хохламаслик у ёқда турсин, бунга қўшимча равишда бу ислохталаб рахбарларни қаршисига рухий ва жисмоний жангларни уюштириб хамла хам қилишади ва уларни турли-хил ёлғонлар ,шубхалар орқали ажратиб қўйишликга харакат қилишади.
Бу одамлар мамлакатни ташқарисида агарчи бир фарзий душман бўлган тақдирда хам унга қарши муборазада бирлашиб жанг қилишга осонлик билан хозир бўлишади, аммо инкор қилиб бўлмайдиган воқеият хисобланган ўзини ичидаги душманга қарши жангда аксар одамларни ўзларини бир жибхага ажратиб олишганига гувох бўламиз, аслида уларни ўз қилмишлари сабабли гирифтор бўлиб қолишган қийинчиликдан озод бўлишлари учун чўзилаётган мухлис қўлни хам рад қилиб, унга қарши мубораза қилишади.
Биз узоқ йиллардан буён эронда шуни тажриба қилдикки, ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалар ва шиъаларни ўртасида ислохот олиб боришликдаги аввалги тўсиқ одамларни ўзи хисобланади, кейинги ўринда хукуматлар туради; мана бу тўсиқ бутун тарих давомида барча пайғамбарларни,ислохталабларни муқобилида хамиша бор бўлган. Шу сабабли хам ботиний, ақидавий заминадаги ўзгариш ,хаётни моддий шароитидаги ўзгаришларни тамоман акси бўлиб, жуда хам секин,машаққатли, азобга тўла, дардли ва узоқ давом этади.
Жамиятни аксарият қисмини ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалар ташкил қиладиган диёрларда, мусулмонларни ақидавий хурофотларини нобуд қилишни ёлғиз йўли, ўртадан кофир ва муртад хукуматларни олиб ташлашликдир. Барча харакатларда қуролсиз фаолиятлар билан бирга албатта қуролли жиходни хизматида бўлиш ва хукуматга оид монеъликларни олиб ташлаш ва исломий хукумат ташкил қилиш лозим бўлади. Мана бу тўсиқни олиб ташлашни кетидан аста-секин бошқа тўсиқлар хам олиб ташланади.
Аммо имомия шиъаларини харакати, рофизийгарлар ва мана бу фирқага нисбатланадиган ғуллотларнинг тарихини собит қилишича,жаъфарий шиъа мазхабидаги хурофотларни покланишига, хокимият бу мазхабни фуқахолари ва уламоларини қўлига ўтган пайтдагина умид қилса бўлади. Шундай бўлгач эронни мазхабий хукуматидаги хар қандай қуролли жанг хурофотларни умрини чўзилишига ва мана бу фирқани орасидаги ривожланган кескинликларни давом этишига сабаб бўлади, шунинг учун хам хар қандай йўл билан бўлса хам мана бу хукуматни,сулхни ва ўзаро сўзлашувга, ислох қилишга шароит яратишни химоя қилиш керак.
Берилган тафсилотларга қарамасдан баъзи бир кишиларни фикрлашича, агар хозирга шиъа мазхабидаги эрон хукумати кетиб, уни ўрнига европа ва америкага ўхшаш секуляр хукумат келадиган бўлса, ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалар агарчи вақтинча бўлса хам енгил нафас олади ва ғуллотларни дастидан, уларни кескин тафаккуротларидан нажот топишади. Улар шиъа насроният ва секуляризм эмаслигини ва демократия ғуллотларни ақидасини, уларни бехуда гапларини йўқотишга қодир бўлмаслигини , балки буни бутунлай акси бўйича худофотларни ва шахсий озодлик шиори остида адашган хилма-хил фирқаларни кўпайтиришга шароит тайёрлаб ривожлантиришини ва мана шу услуб билан адашган фирқаларни умрини давомий бўлишига сабаб бўлишларини билишмайди.
Қожория ва пахлавийни охиридаги демократияга асосланган секуляр хукуматнинг қисқи даврини ўзида, эрон халқини ўртасида биз бир қанча хурофий мазхабларга ва юзлаб адашган фирқаларга гувох бўлдик, мана бу хукуматлар халқни ўртасидаги ғуллотларни ақидалари,хурофотларини йўқотиш ё камайтиришни ўрнига уни янада миқёсини кенгайтирди ва барча шиъаларни бирлаштириб эрон мазхабий хукуматини юзага келишига сабаб бўлди. Мана бу ходиса турли-хил тарихларда ва африкани шимолидаги диёрларда, рофидин юртларида, эрон, шом ,ярим оролда ва……….нихоятда кўп такрорланган.
Бутун жахон улил амр шўроси ва унга асосланган ижмоъни ташкил бўлишидан олдин ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалардаги хурофотни олдини оладиган нарса, унда мана шу мазхабни фуқахолари хоким бўлган яъни бошқаларни қўл остида бўлмаган ва ўзларини жинсидан бўлган хукуматдир, натижада бу мазхабни фуқахолари ихтиёрларидаги хукумат қудрати орқали аста-секин, хамма нарсани контрол қилган холда тўғри йўлдан юриб боришади. Шу сабабли хам ахли суннатни ижмоъсига кўра жамиятни рахбари мужтахид бўлиши керак, энг бадтар суратда эса олим ва фақих бўлиши ва маълум бир даражагача шаръий илм ва фиқхдан огох қози бўлиши лозим.
Чунки хар қандай даврда содда халқ доим химоя қилиб келадиган мана бу хурофотлар ва ақидавий бидъатлар ва рафторларни ўзини мақсадларини нафига ишлатадиган ва қонли жангларни ва нобуд қилувчи тафрақаларни пайдо қиладиган кимсалар топилиши аниқ нарса.
Ўтган режимлар тарихи давомида ғолийлар йўқолиб кетган бўлиши ва мўътадилроқ режим уни ўрнини эгаллагани ва одамларни ақидаларига ахамият хам бермаган бўлиши мумкин. Аммо бу холат узоқ давом этмайди,чунки янги режим (худди эрондаги пахлавийнинг секулярист хукуматига ўхшаш) мавжуд бўлган мана бу бидъатлар ва хурофотлар сабабли ,улардан яна бир марта фойдаланган холда зулм ва золимлик зинапояларидан кўтарилиб боради ёки бўлмасам мана шу режимни ўзига ўхшаш бошқа бир режим пайдо бўлишига шароитни мухайё қилади.
Бу гапларни янада соддароқ қилиб айтадиган бўлсак, агар жамият ислох бўлмайдиган бўлса жаъфарий шиъаларини ичида равофиз ва ғуллот хурофотлари яна такрорланиши мумкин. Хурофот ва бидъат ахли ва шунингдек ғуллотларни тарафдори бўлган қуромита, сафавийлар, ироқ ва англиядаги инглиз ғуллотлари яна янгидан куч жамлаб турли-хил шиъа тоифаларини йўқ қилиб ташлашга имконият топишлари хам мумкин.
Бахоият ва англиялик бобиту ташайюъси шу яқин даврда пайдо бўлган нарса,европа ва америка ва бошқа секуляр давлатларда дунёга келиб пайдо бўлаётган мана бу ғуллот фирқалари, харакатларини сақланиб туриши мана бу хақиқатни баён қилиб турибдики,демократия ва секуляризм бу хурофотларни йўқ бўлиб кетишини хеч қачон хохламаган ва бундай кейин хам хохламайди,балки янги исломий фирқаларни дунёга келтирувчи замонат қилувчи ва уларни химоя қилувчи бўлиб қолади. Шундай бўлгач мазхабни фуқахолари томонидан хукумат ташкил қилиниши ва ихтиёрий , мажбурий ислохотларни йўлга қўйиш ва тўғрилаш , ғуллотларга тегишли мана бундай мусибатларни яна такрорланмаслиги учун энг яхши замонат хисобланади.
Шу билан бирга шиъаларни жараёнига насроният ва будизм ва …..ларга ўхшаш назар билан қарайдиган кишилар, ўзларини тахлилларида хато қилишган ва нихоят улар шундай натижага етишдики, шиъаларни ўртасидаги мавжуд мушкилот ва мусибатларни пойдевори хоким бўлиб турган режимда эмас, балки ғолийликка мойил,адашган ишончларни борлигида экан, жаъфарий шиъалари эса бундай ишончлардан пок бўлишган. Ғолийлар бутун ислом тарихи буйича ўзини хаётини давом эттириб,жуда кўп сон-саноқсиз золим ва жинояткор хукуматларни вужудга келишига шароит яратиб беришди, фақатгина мана бу мазхабни фуқахолари қуръонни меъёр қилиб қўйган холда тўғрилаб борувчи харакатни илгари силжитади ва ғолийлар харакатини сустлаштириб уни олдини олади, хамда бу андишаларни хаётига якун ясаб мусулмонларни сафидаги вахдатни кафолатини беради.
Баъзи бир биродарлар мисрдаги Салохиддин Айюбий томонидан хукуматни ўзгартирилишини мисол келтириб айтишадики, мана бундан сўнг исмоилий фотимийларнинг хукумати хам мисрда хотима топган. Аслида эса Салохиддин Айюбий исмоилий шиъаси бўлганлик гунохи билан хеч кимни ўлдирган эмас , балки барча маданиятга ва ақидага оид маросимларни бажо келтирган ва бундан ташқари миср халқини кўпчилигини мазхаби исмоилий бўлмаган, балки уларни орасида моликий, шофеъий фирқалари хам мавжуд эди. Фақатгина хукуматни ўзи ва халқни бир қисмигина исмоилий ва фотимийлардан иборат эди ,жамиятдаги ақидаларни аста-секинлик, тинчлик , қаноат йўли орқали илмий марказларни воситасида ислох қилиш,шахснинг либосини алмаштирганига ўхшаш бир жараён эди. Шахсни қонеъ қилиш йўли билан бу шахсни ўзи эмас,балки уни фақатгина эски кийими алмашди холос.
Энди шуни қабул қилишимиз керакки, шахсларни хато ва нотўғри ақидаларини ўзгартиришга қонеъ қилиш нихоятда қийин иш хисобланади,бу бир шахсни либосини ё эски уйини ва машинасини алмаштиришга қонеъ қилишдан кўра кўпроқ сабр ва замон талаб қилади.
Бундан ташқари, шиъа жараёнларининг хатто равофизлар ва уларга нисбатланган ғуллотни тарихини хазм қилиб мутолаъа қилиш орқали,бизлар бу жараёнларни тўғрилаш,поклаш учун бошқа исломий фирқалар ё хатто исломий бўлмаган фирқалар (секуляристларни ақлий меъёрларига ўхшаш) хам қабул қиладиган жаъфарий мазхабидан ташқаридаги меъёрларни ишга солиб бўлмаслигини тушуниб етамиз.
Шунга асосланган холда,бошқа гурухларни,исломий фирқаларни ва хатто қарама-қарши гурухларни танқид қилиш ва уларни реклама- эълонлар жихозини фош қилиш,бутун ислом диёрларида сочилиб ётган катта жамиятни ўртасида ўзгариш,бурилишга сабаб бўла олмаган ва бўлмайди хам.
Ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалар ва бошқа ғайри исломий гурухларнинг бутун тарих давомидаги хатоси шуки, улар жаъфарий шиъаларини равофизлар ва ғуллотдан ажрата билишмади ва ундан хам мухимроғи жаъфарий шиъа аъиммаларини тилини топиб улар билан сухбатлашишга хам қодир бўлмади.
Шиъаларни ичида жойлашган ва сўзлашиш лозим бўлган кенг тоифа фақат жаъфарий шиъалари хисобланади ,ёлғиз мана шу тоифа қуръонни меъёр сифатида қабул қилишади, бошқа фирқалар бундай эмас. Шиъаларга нисбатланаётган равофизлар,ғуллотни уларнинг ўзларига ва бошқа шиъаларга,мусулмонларга оғирлик қилаётган бидъатлар,хурофотларни тарк қилишга кўндириш керак, асрлардан буён ўзларини шиъаларни ичига жойлаштириб олган равофиз ва ғуллотни жаъфарий шиъаларига алоқаси йўқлигини хам ойдинлаштириш лозим,агар бу фирқалар мана бу мазхабда қолишни қасд қилишган бўлса, бу мазхабни арзишлари,меъёрларини қабул қилишлари ва жаъфарий шиъаларини меъёрларини паймол қиладиган ботил ишончлар, хурофотларни йиғиштириб қўйишлари керак бўлади.
Жаъфарий шиъаларини меъёрларига эга бўлмаган ,аммо ўзларини шиъаларга ёпиштириб олган ва ўзларига бошқа меъёрларни қўйиб олган бу гурухларни қонеъ қилиш керакки, улар жаъфарий шиъаларини этагига тушган доғ бўлиб,оқибатда эса дунё ва қиёматда ўзларини ва бошқаларни хам адашишларига ва жиддий зарар,талафотларга боис бўлишади. Мана бу хақиқатларни исботлашда далилларни имом Али ва бошқа аъиммаларни сийратларидан ва мана бу хурматли кишилар қабул қиладиган меъёр ва усуллардан келтириш лозим.
Хозирда орадан 1400 йил ўтгач мана бу жараённи дилидан фуқахолар воситасида бир хукумат вужудга келди, бу хукумат хамма нарсани тўғрилаш,мазхабни ичидаги хурофотларни йўқотиш ва хатто мусулмонларни ўртасидаги тафарруқни олиб ташлаш,уларни бир-бирига яқинлаштириш хамда бошқа исломий фирқаларни орасида вахдатни юзага чиқариш учун амалий программаларга эга. Асрлардан буён чуқур илдиз отиб одамларни қалбида жойлашиб олган хурофотларни аста-секинлик билан чиқариб олмоқчи, бу йўлда замонга ва ўзгариш, ислохотга шароит яратилишига эхтиёжи бор.
Хозирги пайтда хам кўриб турганимиздек, ахли суннат деб маъруф бўлган фирқалардаги жуда кўп гурухлар шиъаларни луғатини, улар билан сўзлашув тилини билишмайди, шу сабабли хам булар шиъаларни жамиятида асосий ўзгаришларга ва виждонни уйғонишига сабаб бўла олишмайди,улар фақат ўзларини фирқаларидаги кишиларга ё нодир суратда эса шиъаларни кенг тоифасига таъсир қилишлари мумкин.
[1]با تمام نواقص و ایراداتی که مثل سایر حکومتهای جهان بر آن وارد است