وَحدَتگه مانِعلِیک قِیلَدِیگن نَرسَه لَر(4): مُسُلمانلَردَه اِختِیارنِی یُوقلِیگِی،آزاد بُولمَسلِیکلَرِی وَ باشقَه لَرنِینگ فِکرِیگه قَرَم بُولِیش (1)
کارزان شَکّاک
حَق یُولگه توُشِیب آلِیشلِیک هَم، توُرمُوش قوُرِیش وَ فَرزَندلِی بُولِیشگه اوُحشَگن نَرسَه اِیکَنِی حَقِیدَه فِکرلَب کوُرگنمِیسِیز؟ آتَه- آنَه وَ جَمِیعَت حَق وَ عَقِیدَه نِی شَخصنِی اوُستِیگه مَجبِورِی حالدَه یُوکلَب قوُیِیشَدِیمِی؟ یا بُولمَسَم شَخصنِی اوُزِی اِختِیار اِیگه سِی بُولِیب اوُندَه حَق طَلَب قِیلِیش رُوحِیَه سِی وَحَقگه فِطرَتاً مایِیل لِیگی بارمِی یا دَلِیل کِیلتِیرِیش وَحَقِیقِی حُجّتلَر یُولِی آرقَلِی عَقِیدَه سِینِی قوُلگه کِیرِیتَه آلَدِیمِی؟
رَسول الله صلی الله علیه وسلم مَرحَمَت قِیلدِیلَرکِی:
«كلُّ مولودٍ یولدُ علی الفطرةِ فأَبواه یهوِّدانهِ أو ینصرانهِ أویمجسانِهِ… .»[1]
“هَر بِیر فَرزَند فِطرَتِیگه مُوافِق رَوِیشدَه (پاک وَ سالِم) دُنیاگه کِیلَدِی. اَمّا اوُنِی آتَه- آنَه سِی اوُنِی یَهُودِی،نَصرانِی یا مَجُوسِی قِیلِیب یِیتِیشتِیرَدِی.”
یَعنِی آدَشگن کِیشِیلَرنِی عَیبلَرِیدَن بِیرِی،اوُلَر اوُزلَرِیدَگِی اِیشانچلَرِینِی کِییِنگِی اَولادگه مِیراث قِیلِیب قالدِیرَدِی. بُوگوُنگِی کوُندَه گِی جُودَه کوُپ مُسُلمانلَر هَم حُودِّی شُو یُولدَه حَرَکَت قِیلِیب، بارِیشیَپتِی،اوُلَر اوُزلَرِیدَگِی اِیشانچلَرنِی مال- دُنیاگه اوُحشَش کوُچمَه یا کوُچمَیدِیگن مِیراث صِیفَتِیدَه آتَه- بابالَرِیدَن قَبُول قِیلِیب آلِیشَدِی وَ اوُلَرنِی یُولِی بُویِیچَه حَرَکَت قِیلِیشَدِی.
یَعنِی مِثال طَرِیقَه سِیدَه اَیتَدِیگن بُولسَک، اَگر سِیز قُوم یا نَجَفدَه 12 اِماملِیک شِیعَه بُولگن آتَه- آنَه دَن توُغِیلگنِینگِیزدَه مَجبُوراً 12 اِماملِیک شِیعَه لَردَن وَ اَگر صَعدَه دَه دُنیاگه کِیلگنِینگِیزدَه مَجبُوراً زَیدِی شِیعَه لَردَن وَ اَگر سَرَواندَه گِی حَنَفِیلَرنِی عائِلَه سِیدَه توُغِیلگنِینگِیزدَه مَجبُوراً حَنَفِیلَردَن وَ اَگر هوُرامان یا مَهاباد یا اوُرُمِیَه دَگِی شافِعِی خانَدانلَرِیدَه دُنیاگه کِیلگنِینگِیزدَه مَجبُوراً شافِعِیلَردَن وَ…….بُولَردِینگِیز، شُو طَرزدَه حَق وَ عَقِیدَنگِیز آتَه- آنَه نگِیزنِی تُحُومدَانِی آرقَلِی سِیزگه مِیراث بُولِیب قالَدِی. بُوگوُنگِی کوُندَه سِیزنِی قَرشِینگِیزدَه توُرِیب سِیز بِیلَن تارتِیشِیب بَحث قِیلَیاتگن شَخص، اَگَر سِیز یَشَگن مُحِیطدَه تُوغِیلگندَه شُبهَه سِیز سِیزنِی حامِیلَرِینگِیزدَن بِیرِی بُولگن بُولَر اِیدِی.
مَنَه شُوندَی حالدَه اِیشانچلَرِنِی مِیراث بُولِیب قالِیشِی وَ حَقِیقَتنِی بَرابَرِیدَه گِی مُخالِف بُولِیب توُرگن وَ مِیراث بُولِیب قالگن اِیشانچلَرنِی حِمایَه قِیلِیشلِیک، اوُمَّتلَرنِی آرَسِیدَه حَقنِی قَبُول قِیلِیشگه مانِعلِیک قِیلِیب تُورِیبدِی. اوُلَر دَعوَتچِیلَر وَ مُسُلمان تَبلِیغچِیلَر تامانِیدَن اوُلَرگه یِیتکَزِیلَیاتگن حَقنِی قَرشِیسِیدَه بُوندَی دِییِشَدِی: ﴿إِنَّا وَجَدۡنَآ ءَابَآءَنَا عَلَىٰٓ أُمَّةٖ وَإِنَّا عَلَىٰٓ ءَاثَٰرِهِم مُّقۡتَدُونَ٢٣﴾ [الزخرف: 23].
“اَلبَتَّه بِیزلَر آتَه- بابالَرِیمِیزنِی بِیر مِلّت- دِینِّی اوُستِیدَه تاپگنمِیز وَ اَلبَتَّه بِیزلَر اوُلَرنِینگ اِیزلَرِیدَن اِیرگشُوچِیدِیرمِیز”،دِیگنلَر.
اوُلَرگه پَیغَمبَرنِی بِیرگن جَوابِی قوُیِیدَگِیچَه بُولگن: ﴿قَٰلَ أَوَلَوۡ جِئۡتُكُم بِأَهۡدَىٰ مِمَّا وَجَدتُّمۡ عَلَيۡهِ ءَابَآءَكُمۡۖ٢٤﴾ [الزخرف: 24].
( شُوندَه پَیغَمبَرلَر اوُلَرگه ) :”اَگر مِین سِیزلَرگه – سِیزلَر آتَه- بابالَرِینگِیزنِی تاپگن دِیندَن تُوغرِیراق دِینِّی کِیلتِیرگن بُولسَم هَم- اَ؟”
مِیرَاثلِی اِیشانچلَرنِی طَرَفدارلَرِی نِیمَه دِیب جَواب بِیرِیشنِی بِیلمَی قالگن وَقتلَرِیدَه اَیتِیشدِیکِی:
﴿إِنَّا بِمَآ أُرۡسِلۡتُم بِهِۦ كَٰفِرُونَ٢٤﴾ [الزخرف: 24].
“اَلبَتَّه بِیزلَر سِیزلَر کِیلتِیرگن رِسالَتگه کافِردِیرمِیز.”
مَنَه بُو سُوزلَشُو وَ مُنازَرَه فَقَطگِینَه بِیر گوُرُوه کِیشِیلَرنِی بَعضِی بِیر پَیغَمبَرلَر بِیلَن آرَلَرِیدَه بُولِیب اوُتگن نَرسَه اِیمَس، بَلکِی بُوگوُنگِی کوُندَه هَم تَکرارلَنُوچِی تَرِیخِی مُنازَرَه بُولِیب، قِیامَت کوُنِیگچَه الله نِی شَرِیعَتِیگه اِیرگشُوچِیلَر بِیلَن کوُر- کوُرانَه جاهِلِی تَعَصُّب بِیلَن مِیراثِی عَقِیدَه لَرگه اِیرگشگنلَرنِی اوُرتَسِیدَه صادِر بُولِیب بارَدِی.
اَصلِیدَه مَنَه بُو جَودَه کَتَّه مانِع حِسابلَنَدِی،جاهِلِیَت مُورِیدلَرِینِی وَ طاغوُتلَرنِی تَنِیب آلِیش اوُچُون الله تَعالی بِیزلَرگه بُو گوُرُوهدَگِی اِنسانلَرنِی بَیان قِیلِیب مَرحَمَت قِیلَدِیکِی: وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ ٱتَّبِعُواْ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ قَالُواْ بَلۡ نَتَّبِعُ مَآ أَلۡفَيۡنَا عَلَيۡهِ ءَابَآءَنَآۚ أَوَلَوۡ كَانَ ءَابَآؤُهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ شَيۡٔٗا وَلَايَهۡتَدُونَ (بقرة/ 170)
قَچان (مُشرِکلَرگه):”الله نازِل قِیلگن حُکملَرگه بُویسِینِینگِیز،” دِییِلسَه، اوُلَر:”یُوق، بِیز آتَه لَرِیمِیزنِی قَندَی یُولدَه تاپگن بُولسَک، اوُشَنگه اِیرگَشَمِیز،”دِییِشَدِی. اَگر آتَه لَرِی هِیچ نَرسَه گه عَقل لَرِی یِیتمَیدِیگن، توُغرِی یُولنِی تاپالمَیدِیگن بُولسَه لَر، هَم- اَ؟
إِنَّا وَجَدۡنَآ ءَابَآءَنَا عَلَىٰٓ أُمَّةٖ وَإِنَّا عَلَىٰٓ ءَاثَٰرِهِم مُّقۡتَدُونَ [الزخرف: 23].
“اَلبَتَّه بِیزلَر آتَه – بابالَرِیمِیزنِی بِیر مِلَّت- دِین اوُستِیدَه تاپگنمِیز وَ اَلبَتَّه بِیزلَر اوُلَرنِینگ اِیزلَرِیدِن اِیرگشُوچِیدِیرمِیز،”دِیگنلَر.
مَا يَعۡبُدُونَ إِلَّا كَمَا يَعۡبُدُ ءَابَآؤُهُم مِّن قَبۡلُۚ[هود: 109].
اوُلَر هَم حُودِّی آتَه – بابالَرِی کَبِی عِبادَت قِیلماقدَه لَر (بُوتگه سِیغِینماقدَه لَر) حالاص،
قَالُواْ بَلۡ وَجَدۡنَآ ءَابَآءَنَا كَذَٰلِكَ يَفۡعَلُونَ [الشعراء: 74].
اوُلَر دِیدِیلَر:”یُوق، بِیزلَر آتَه – بابالَرِیمِیزنِینگ مَنَه شُوندَی (بُوتلَرگه عِبادَت) قِیلِیشلَرِینِی کوُرگنمِیز.”
قَالُوٓاْ أَجِئۡتَنَا لِتَلۡفِتَنَا عَمَّا وَجَدۡنَا عَلَيۡهِ ءَابَآءَنَا﴾ [يونس: 78]
اوُلَر دِیدِیلَر:” سِین بِیزلَرنِی آتَه – بابالَرِیمِیزنِی عَمَل قَیلگن حالده تاپگن دِینِیمِیزدَن بُورِیش اوُچُون و اِیکّاوِینگِیز یِیرِیمِیزگه اِیگه بُولِیب آلِیش اوُچُون کِیلدِینگلَرمِی؟!”
مَنهَ شوُ تَرِیخِی دُنیا – قَرَش سَبَبلِی هَم قُرَیش سِکولاریستلَرِی اَوَّل لَرِی رسول الله صلی الله علیه وسلمنی اِبنِ کَبشَه، دِیب چَقِیرِیشَردِی،چُونکِی اَبِی کَبشَه آتَه – بابالَرِی سِیغِینِیب کِیلگن نَرسَه لَرگه عِبادَت قِیلِیشدَن باش تارتگن اِیدِی.
مَنَه بُو مِیتاد وَ رَوِیشگه اِیرگشگن حالده فِقهِی مَذهَبلَرگه اِیرگشُوچِیلَرنِی اَکثَرِی اَحبار وَ راهِیبلَر تامانِیدَن اوُلَرنِی مِیَه لَرِیگه قوُیِیلگن مِیراثِی اِیشانچلَرِیدَن واز کِیچِیشنِی هاحلَشمَیدِی، اَگر اوُلَر بُوندَی عَمَل قِیلِیشگندَه قُرآن وَ سُنَّتی صَحِیح،وَحدَت وَ مُسُلمانلَرنِی عِزَّتِینِی فایدَه سِیگه بُولَر اِیدِی. واقِعِیَتدَه اِیسَه اوُلَر رسول الله صلی الله علیه وسلمنِی حَدِیثلَرِیدَه اَیتِیلگندِیک، عَدِی اِبن حاطَمنِی بُوینِیدَه گِی صَلِیبگه اوُحشَش اَحبار وَ راهِیبلَرگه سِیغِینِیب اوُزلَرِیگه مِیراث بوُلِیب قالگن نَرسَه لَرنِی سَقلَب قالِیش بِیلَن آواره بُولِیشَدِی.
وَحدَتگه مانِع بُولَدِیگن نَرسَه لَر(4): مُسُلمانلَرنِی اِختِیارسِیز بُولِیشِی وَ آزاد بُولمَسلِیگِی، هَمدَه باشقَه لَرنِی فِکرِیگه قَرَم بُولِیشلِیک (2)
کارزان شَکّاک
مِیراث اوُصُولِیدَگِی عَقِیدَه گه اِیگه بُولگن کِیشِیلَر، سِیز اوُلَرنِینگ عَقِیدَه لَرِینِی قَبُول قِیلگن یَعنِی اوُلَر وَ اوُلَرنِینگ آتَه – بابالَرِی مِیراث قِیلِیب آلگن نَرسَه لَرگه اِیمان کِیلتِیرِیب اِیشانگن پَیتَینگِیزدَه یا باشقَه چَراق قِیلِیب اَیتگندهَ اِعتِقاد قِیلگنِینگِیزدَه سِیزنِی قَبُول قِیلِیشَدِی. یَنَه هَم سادَّه راق قِیلِیب اَیتگندَه اوُلَرنِی طائِفَه سِیدَن بُولِیشِینگِیز لازِم، بُولمَسَم بِیتَّه مَحَلَّه دَن ،قِیشلاقدَن یا شَهَردَن یا بِیر دَولَتدَن بُولِیش یاکِی یَشَیاتگن شَهرِینگِیزدَه مَعلوُم دَرَجَه دَگِی طائِفَه دَن اِیکَنِینگِیز اوُلَرگه مُهِم اِیمَس!
شُو سَبَبلِی هَم هَر قَندَی بَحثنِی باشلَشدَن آلدِین، اوُلَر اَوَّل سِیزنِی قَیسِی اِسلامِی فِرقَه گه مُتَعَلِّیق اِیکَنِینگِیزنِی بِیلماقچِی بُولِیشَدِی،رُوبَرُوسِیدَگِی شَخصنِی تَنِیب آلگچ اوُنِی اوُزِینِی وَ فِرقَه سِینِی حَطالَرِیگه اِشارَه قِیلَدِی وَ مَنَه شُو حَطالَرنِی اَنَه اوُشَه شَخص یِیتکَزَیاتگن حَق، صَحِیح صُحبَتنِی اوُستِیگه عُمُوملَشتِیرِیب قُویَه قالَدِی،نَتِیجَه دَه اِیسَه بُو شَخصنِی سُوزلَرِیگه قوُلاق هَم سالمَسدَن آسانلِیک بِیلَن اوُزِینِی حَقِیقِی نِعمَتدَن مَحرُوم قِیلَدِی.
اَصلِیدَه اِیسَه قوُیِیدَگِیچَه بُولِیشِی لازِم: “کِیم گپِیرَیاتگنِیگه اِیمَس، بَلکِی گپِیرِیلَیاتگن نَرسَه گه اِعتِبار بِیر”،چُونکِی اَگر حَقِیقَت مُخالِف طَرَفنِی یا شَخصنِی دُشمَنِی تامانِیدَه بُولسَه هَم اوُنِی قَبُول قِیلِیش کِیرَک. چُونکِی حَقِیقَت مُؤمِن کِیشِینِی یُوقاتِیب قوُیگن نَرسَه سِی حِسابلَنَدِی، اِمامِی عَلِی بُوحَقِیدَه اَیتَدِیکِی:
الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ[2]
حِکمَت مُؤمِن کِیشِینِی یُوقاتِیب قوُیگن نَرسَه سِیدِیر، شُوندَی اِیکن اوُنِی اَگر اِیکِّی یُوزلَمَه چِی آدَمدَن بُولسَه هَم اوُرگن. باشقَه بِیر جایده اَیتِیشلَرِیچَه:
الحِكمَةُ ضَالّةُ المؤمنِ ، فاطْلُبوها و لَو عندَ المُشرِكِ تكونوا أحَقَّ بها و أهلَها.
حِکمَت مُؤمِن کِیشِینِی یُوقاتِیب قوُیگن نَرسَه سِی؛ مُشرِکلَرنِی آلدِیدَه بُولسَه هَم اوُنِی قِیدِیرِینگلَر،چُونکِی سِیزلَر اوُنگه اوُلَردَن کُورَه کوُپراق سَزاوارسِیزلَر.
عِراقدَگِی حَنَفِی مَذهَبِیدَه گِیلَرنِی رَعِئسِی، هَمدَه اوُلَرنِی کَتَّه اوُستازلَرِیدَن حِسابلَنمِیش اَبُو الحَسَن کَرحِی اَیتَدِیکِی: “بِیزنِی کَتَّه کِیشِیلَرِیمِیزنِی اِعتِقادلَرِیگه قَرشِی بُولگن هَر قَندَی آیَت، یا تَعوِیل قِیلِینگن یا مَنسُوحدِیر، حُودِّی شُوندگه اوُحشَش کَتَّه کِیشِیلَرِیمِیزنِی اِعتِقادلَرِیگه مُخالِف بُولگن حَدِیث هَم یاکِی تَعوِیل قِیلِینگن یا بُولمَسَم مَنسُوح بُولَدِی. [3]
شُونِینگدِیک “کَشفُ الکَبِیر” کِتابِیدَه نَقل قِیلِینِیشِیچَه، اَبُو حَنِیفَه نِی مَذهَبِیگه مُخالِف بُولگن حَدِیث حَقِیدَه، اِمام اَبُو حَنِیفَه بُو حَدِیثنِی یا کوُرمَگن یاکِی اوُ کِیشِیگه بُو حَدِیث یِیتِیب کِیلمَگن، دِییِلِیشِی هَم دُرُست اِیمَس.
حَقِیقَتدَه اِیسَه اوُلَر اِماملَرنِینگ مُعصُوم اِیکَنِیگه وَ هِیچ نَرسَه اوُلَرنِی نَظَرِیدَن چِیتدَه قالِیب کِیتمَسلِیگِیگه، هَمدَه بِیر مَسَلَه حَقِیدَه اوُلَرنِی حَطا قِیلِیشلَرِینِی اِمکانِی یُوقلِیگِیگه اِعتِقاد قِیلِیشَدِی، اَصلِیدَه اِیسَه اِماملَر مَخصُوصاً توُرت مَذهَبنِی اِماملَرِی جُودَه کوُپ مَسَلَه لَردَه بِیر- بِیرلَرِی بِیلَن اِختِلافلَرگه یَعنِی تُورلِی – هِیل نَظَرگه اِیگه بُولِیشگنِینِی هَمَّه مِیز هَم یَحشِی بِیلَمِیز. اَگر اوُلَرنِی بَرچَه سِینِی قِیلگن اِجتِهادلَرِینِی توُغرِی دِیب حِسابلَیدِیگن بُولِینسَه،- بُوندَن الله سَقلَسِین – الله نِی دِینِی قَرَمَه- قَرشِیلِیکلَرگه اِیگه وَ حَقِیقَت جُودَه کوُپ، دِیگنِی بُولَدِی. اَصلِیدَه اِیسَه الله سُبحَنه وَ تَعالی بَیان قِیلگنِیدِیک، نَظَرلَرنِی هِیلمَه- هِیل بُولِیشِی اِنسانِی کلامنِی صِیفَتلَرِیدَن حِسابلَنَدِی وَ فَقَطگِینَه الله تعالینِی کَلامِی پاک وَ زُلالدِیر. الله تعالی مَرحَمَت قِیلَدِیکِی: ﴿وَلَوۡ کَانَ مِنۡ عِندِ غَیۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِیهِ ٱخۡتِلَٰفٗا کَثِیرٗا ﴾ [النساء: ۸۲].
اَگر اوُ الله دَن باشقَه بِیراو تامانِیدَن بُولسَه اِیدِی، اوُندَه کوُپ قَرَمَه – قَرشِیلِیکلَرنِی تاپگن بُولَر اِیدِیلَر-کوُ؟!
حافِظ اَلمَغرِیب ابن عَبدُالبِر اوُزِینِی فَصلِی کِتابِیدَه اِختِلافلَردَه حَطا بُولِیشِی مُومکِینلِیگِیگه اِشارَه قِیلِیب اَیتَدِی: بَرچَه اِختِلافلَر هَم توُغرِی وَ صَحِیح اِیمَس، صَحابَه وَ سَلَفلَر هَم بِیر- بِیرلَرِینِی حَطا وَ ناتوُغرِی نَظَر بارَسِیدَه عَیبلَگنِی حَقِیدَه جُودَه کوُپ مِثال لَر تاپِیلَدِی. حَتَّی اوُلَرنِی بَعضِیلَرِی بِیر- بِیرلَرِینِی اِنکار قِیلِیب بَعضِی بِیر اِجتِهادلَردَه بَحثلَشِیب تارتِیشگنلَر، نَتِیجَه دَه اِیسَه اوُلَرنِینگ بَعضِیلَرِی اوُزِینِی نَظَرِی وَ فِکرِیدَن قَیتگن پَیتلَرِی هَم بُولگن. [4]
اوُ کِتابدَه اَیتِیلِیشِیچَه: اَگر بِیز اوُلَرنِی اِعتِراض وَ اِنکار قِیلگن نَرسَه لَرِینِی جَملَماقچِی بُولسَک،اوُنِی بِیر کِتابگه سِیغدِیرِیشنِی عِلاجِی یُوق،اِیندِی بِیر فَصلنِی اِیچِیدَه بُو مَوضُوعنِی یارِیتِیب بِیرِیش حَقِیدَه گپِیرمَسَه هَم بُولَدِی. صَحابَه وَ سَلَفلَر اوُزَرا اِختِلاف قِیلگن وَ بِیر- بِیرلَرِینِی اِنکار قِیلگن مَوضُوعلَرنِی تُوغرِی یا حَطا اِیکَنِی حَقِیدَه گپِیرَدِیگن بُولسَک،اِیکِّی تامانِّی اَلبَتَّه بِیرِی حَق،اَمّا اوُلَرنِی هَر اِیکّاوِی صَحِیح وَ تُوغرِی، هَمدَه کِتاب وَ سُنَّتگه مُوافِق، دِیب بُولمَیدِی. اَگر هَر اِیکِّی تامانِّی نَظَرِی تُوغرِی،صَحِیح بُولگندَه، صَحابَه وَ سَلَف بِیر- بِیرلَرِینِی حَطا قِیلگنلِیکدَه عَیبلَمَگن بُولَردِی. دَرحَقِیقَت بِیر کِیشِینِی قوُیِیدَگِی سُوزلَرِی جُودَه هَم اوُرِینلِی اَیتِیلگن:
«اثبات ضدین معاً فی حالٍ أقبح ما یأتی من المحال».
” بِیر- بِیرِیگه قَرشِی بُولِیب توُرگن اِیکِّی نَرسَه نِی هَر اِیکّاوِینِی اِثباتلَشلِیک، اَمرِ مَحال بُولگن نَرسَه نِی آلِیب کِیلِیشدَن کوُرَه هُونِیکراق وَ جِیرکَنچلِیراقدِیر.”
ابن عَبدُالبِر اِمامِی مالِک وَ لَیثدَن ذِکر قِیلِیب اَیتَدِیکِی: بُو حُرمَتنلِی کِیشِیلَر رسول الله صلی الله علیه وسلمنِینگ اَصحابلَرِینِی اِختِلافلَرِی حَقِیدَه قُویِیدَگِی نَظَرنِی بِیلدِیرِیشگن،صَحابَه لَرنِی اوُرتَسِیدَگِی اِختِلافلَردَن اِسلامِی اوُمَّت اوُچُون رَحمَت وَ کِینگلِیک بار،دِییدِیگن کِیمسَه لَر حَطا قِیلِیشَدِی. اَصلِیدَه بُو اِختِلافلرتُوغرِی وَ حَطا بُولگن اِیکِّی اوُرِیندَن عِبارَت،یَعنِی اَلبَتَّه اوُنِی بِیرِی حَق وَ اِیکِّینچِیسِی ناحَق، اَگر بِیر نَرسَه دَه اِختِلاف پَیدا بُولگن بُولسَه اَلبَتَّه اوُلَرنِی بِیر صَحِیح وَ اِیکِّینچِیسِی حَطا بُولَدِی. [5]
وَحدَتگه مانِعلِیک قِیلَدِیگن نَرسَه لَردَن (4): مُسُلمانلَرنِینگ اِختِیارسِیز بُولِیشِی،آزاد بُولمَسلِیگِی وَ باشقَه لَرنِی فِکرِیگه قَرَم بُولِیشلِیک (3)
کارزان شَکّاک
اِمامِی اَبُو حامِد غَضَّالِینِی اَیتِیشِیچَه:” اوُزِینگنِی عَصرداشلَرِینگ گه بِیر نَظَر تَشلَه، اَگر حَقِیقَت اوُلَرگه مُخالِف بُولِیب توُرگن طَرَفنِی تِیلِیدَن اَیتِیلَدِیگن بُولسَه، چِهرَه لَرِی قارَیِیب خِجالَت بُولِیب کِیتَشِدی وَ بُوتُون کوُچ- قُدرَتلَرِی بِیلَن اَیتِیلگن حَقِیقَتنِی اِنکار قِیلِیب تَشلَشَدِی، اَخِیر اوُلَر بُوتُون عُمرِی بُویِیچَه اوُنِی بِیچارَه قِیلِیب تَشلَگن کِیمسَه نِی مَقتَی آلِیشَدِیمِی! مُنازَرَه قِیلَیاتگن هَر اِیکِّی طَرَف اوُزِینِی یُوقاتِیب قُویگن نَرسَه سِینِی قیِدِیرَیاتگن کِیمسَه دِیک، حَقِیقَتنِی قِیدِیرِیب تاپِیشگه حَرَکَت قِیلِیشلَرِی لازِم، بُو حَقِیقَت اوُزِینِی آلدِیدَه بُولَدِیمِی یا باشقَه بِیر کِیشِینِی آلدِیدَه مِی فَرقِی بُولمَسلِیگِی کِیرَک. اوُزِینِی یانِیدَه گِی آدَمنِی دُشمَنِی اِیمَس دُوستِی دِیب وَ اَگر بُو دُوست اوُنِی حَطاسِینِی اَیتِیب حَقِیقَتنِی اوُنگه آچِیب کوُرسَتَدِیگن بُولسَه، اوُنگه تَشَکُّر بِیلدِیرماقلِیگِی کِیرَک بُولَدِی.” [6]
یَعنِی بُو اِنصاف وَ عَدالَتگه اِیگه بُولِیش دِیگنِی بُولَدِی، بُو حَقِیدَه اِمامِی مالِک اَیتَدِیکِی:” بِیزنِی دَورِیمِیزدَه اِنصافدَن کوُرَه کَمراق نَرسَه تاپِیلمَیدِی.” [7]
ابن تَیمِیَه حَقِیقَتنِی قِیدِیرِیش وَ اوُنگه اِیرگشِیش بارَسِیدَه جُودَه چِیرایلِی سُوزلَرنِی اَیتگن:” شُبهَه سِیز اَلبَتَّه اِنسان دائِم اِیمان وَ عِلمنِی آرقَسِیدَن یُورَدِی. اَگر اوُنگه رَوشَن بُولمَی یُورگن نَرسَه آشکار بُولِیب کُورِینسَه اوُنگه اِیرگشِیشِی لازِم، بُو اوُنِی فِکرِی اوُزگرِیب قالِیبدِی، دِیگنِی اِیمَس، بَلکِی بُوندَی کِیشِیلَر الله تامانِیدَن هِدایَت تاپگن کِیشِیلَر بُولِیب، الله اوُلَرنِی هِدایَتِینِی زِیادهَ قِیلگن بُولَدِی حالاص…….هَر بِیر مُسُلمان باشقَه مُسُلماننِی وَ مُسُلمانلَرنِی اوُلاماسِینِی یَحشِی کوُرِیشِی، حَقِیقَتنِی دائِم قِیدِیرِیب یُورِیشِی وَ اَگر اوُنِی تاپسَه اوُنگه اِیرگشِیشِی لازِم بُولَدِی.” [8]
اوُ کِیشِی یَنَه قوُشِیمچَه قِیلِیب اَیتَدِیکِی:” حَقِیقَت بارَسِیدَه اِنسانِّی نَظَرِینِی اوُزگرِیشِی یا اوُنگه باشقَه نَظَرنِی کوُچِیب اوُتِیشِی نِهایَتدَه یَحشِی اِیش. اَمّا هِیچ قَندَی دَلِیلِی بُولمَگن نَظَرنِی مَحکَم اوُشلَب آلِیش یاکِی نَظَرِینِی فَقَطگِینَه عادَت وَ هَوایِی نَفسِیگه اِیرگشگن حالدَه اوُزگرتِیرِیش عَیبلِی، هُونِیک اِیشلَردَن حِسابلَنَدِی.” [9]
اوُلامالَرنِی سُلطانِی عِزّابن سَلام بُو حَقِیدَه اَیتَدِیکِی: آدَملَر بِیر مُعَیَّن مَذهَبگه اِیرگشمَگن حال لَرِیدَه سَوال بِیرُوچِی کِیشِینِی عَیبلَش اوُچُون هَم اِیشلَر حَقِیدَه اوُلامالَردَن سَوال قِیلِیشَر اِیدِی. شُو طَرزدَه مَذهَبلَر وَ مُتَعَصِّب تَقلِید قِیلوُچِیلَر پَیدا بُولِیشَدِی. بوُندَی آدَملَرنِی کوُپچِیلِیگِی اَگرچِی بُو اوُلاما وَ اِمامنِینگ اوُزِینِی نَظَرِی بُویِیچَه مَحکَم دَلِیل،اِثباتِی بُولمَگن تَقدِیردَه هَم فَقَطگِینَه اوُنِی سُوزلَرِیگه تَقلِید قِیلِیب عَمَل قِیلِیشَردِی،گوُیاکِی بُو عالِم اوُلَرنِی نَظَرِیدَه پَروَردِیگار تامانِیدَن جُونَتِیلگه بیر پَیغَمبَر حِسابلَنَدِی. بُوندَی فِکرلَش طَرزِی وَ اَندِیشَه لَر بِیلن آدَم حَقِیقَتدَن اوُزاقلَشِیب کِیتَدِی،بُو نَرسَه لَرنِی عَقلِّی کِیشِیلَر عُمُوماً قَبُول قِیلِیشمَیدِی.” [10]
اِمامِی شَوکانِی توُرلِی- هِیل مَذهَبلَردَگِی مُتَعَصِّبلَر وَ تَقلِید قِیلوُچِیلَرگه حِطاب قِیلِیب اَیتَدِیکِی: “خُداوَند بَندَه وَ سِیزلَرنِی هِدایَت قِیلسِین،آلدِین اوُتِیب کِیتگنلَر، اوُلِیب کِیتگن کِیشِیلَر یازگن کِتابلَرنِی، یازِیلگن نَرسَه لَرنِی بِیر چِیتگه قُویِیب قوُیِینگلَر، بُولَرنِی اوُرنِیگه سِیزلَرنِی بَرچَنگِیزنِی یَرَتِیب قوُیگن سِیزلَرنِی مَعبُودِینگِیز الله نِی کِتابِیگه اِیرگشِینگلَر.” [11]
مَنَه بُو مِهنَتلَرنِی بَرچَه سِی شَخصنِینگ قوُیِیدَگِی نَرسَه لَرنِی یَحشِیلَب توُشُونِیشِی اوُچُوندِیر، بُو دُنیادَگِی حَیات اوُلِیم بِیلن نِهایَه سِیگه یِیتَدِی وَ بُونِی کِیتِیدَن هَر بِیر شَخصنِی جَنَّتِی یا جَهَنَّمِی بُولِیش مَرحَلَه سِی باشلَنِیب مُشَحَّص بُولَدِی،شوُندَی اِیکن اِنسان مَنَه بُو مَرحَلَه گه یِیتمَسدَن آلدِین پَروَردِیگارِینِی راضِی قِیلِیش اوُچُون قوُلِیدَن کِیلگنچَه بُوتوُن کوُچ- قَوَّتِینِی صَرفلَب مِهنَت قِیلِیشگه مَجبُور. بُو بَرچَه مُسُلمانلَرنِی وَضِیفَه سِی بُولِیب، بُو بارَدَه کوُپراق نَرسَه بِیلگن کِیشِیلَرنِینگ اَلبَتَّه کوُپراق حَرِیص بُولِیشلِیکلَرِی هَم طَبِیعِیدِیر. هَر قَندَی حالَتدَه هَم مَنَه شُونچَه اَدَشگن یُولَّرنِی اوُرتَسِیدَن ،ظاهِردَه آسان وَ لَذَّتبَحش بُولگن دُوزَخگه آلِیب بارُوچِی یُولَّرنِی تَرک قِیلِیب، اَگَرچِی آغِیر وَ قِییِین بُولسَه هَم آخِیرِیدَه جَنّتگه آلِیب بارُوچِی یُولنِی تَنلَگن کِیشِی اِینگ عَقلِّی اِنسان حِسابلَنَدِی.
اِنسانِّی اَدَشتِیرُوچِی یُولَّردَن نَجات بِیرَدِیگن وَ هِدایَت یُولِیگه سالَدِیگن اَبزارلَردَن بِیرِی، توُرلِی- هِیل کَنَلَّر آرقَلِی اوُندَن تارتِیب آلِینگن اِستِقلالنِی یَنَه اِنسانِّی اوُزِیگه قَیتَرِیلِیشِیدِیر. اِنسانِّی آزاد قِیلِیب اوُنگه اِستِقلالنِی قَیتَرِیش،دِیگنِی اِختِیارنِی اوُنِی اوُزِیگه بِیرِیلِیشِی کِیرَک، شوُندَه اوُنِی اوُزِینِی نَفسِیگه اِعتِمادِی آشَدِی وَ بُو دِین بَرچَه اِنسانلَر اوُچُون کِیلگنِینِی وَ الله نِی بِیرِیب قوُیگن وُسعَتِینِی اَندازَه سِیگه کوُرَه بَرچَه اِنسانلَرنِینگ دَرک قِیلِیشگه اِمکانِی بارلِیگِینِی توُشُونِیب یِیتَدِی. اِنستِیتوُتنِی دِپلامِینِی یا مُلّا لِیک حُجَّتِینِی آلگن یاکِی مَحصُوص کِییِیمنِی کِییگن کِیشِیگِینَه توُغرِی فِکر وَ عَمَل قِیلَدِی حالاص،دِیگنِی اِیمَس، اِختِیارِینِی وَ عَقلِینِی اوُزِیگه اوُحشَش بِیر اِنسانگه تاپشِیرِیب قوُیِیلِیشِی هَم کِیرَک اِیمَس.
رُوحانِیلَرگه اوُحشَش کِیشِیلَر آدَملَر بِیلَن الله نِی اوُرتَسِیدَه واسِیطَه بُولِیشگه مایِیلِّیک کوُرسَتِیشَدِی. اَمَّا اِسلامنِی هاحشِیگه کوُرَه،آدَملَر الله نِینگ اوُلَرگه بِیرگن وُسعَتِینِی اَندازَه سِیگه قَرَب، اوُزلَرِی توُغرِیدَن- تُوغرِی الله بِیلَن باغلَنِیشلَرِی کِیرَک وَ فَقَط الله نِی اوُزِیگِینَه اوُلَرنِی نِیاتلَرِی وَ عَمَلَّرِینِی کوُرِیب توُرُوچِی اِیکَنِینِی توُشُونِیشلَرِی لازِم.
پَیغَمبَرِیمِیز صلی الله علیه وسلمنِی مَرحَمَت قِیلِیشلَرِیچَه، بَعضِیدَه حَقِیقَتنِی یِیتکَزُوچِی آدَمگه نِسبِتاً قَبُول قِیلِیب آلوُچِی یَحشِی توُشوُنَدِی،لِیکن اوُ کِیشِی طَرَفنِی سَوادلِی یا بِیسَواد اِیکَنِیگه اِشارَه قِیلمَگنلَر. مِیندَن اَگَرچِی بِیر آیَت بُولسَه هَم یِیتکَزِینگلَر.
[1]) صحیح بخاری، کتاب الجنائز، حدیث شماره (1385)، علل الشرائع ابن بابویه قمی، ج 2، ص 376، روایت شماره (2).
[2]ترجمه وشرح نهج البلاغه(فيض الاسلام)، ج 6 ص 1122)
[3]تاریخ التشریع الإسلامی للخضری،ص ۳۳۲٫ / این سخن را یکی از نویسندگان کتاب «الاجتهاد المجتهدون در ص ۸۲» از کتاب «تنقیح الحامدیه» استخراج کرده و آن را نوشته است
[4]جامع بیان العلم «(۲/۱۰۴-۲/۱)
[5]جامع بیان العلم(۲/۱۰۰)
[6])احیاء علوم الدین، ج 1، ص 64.
[7])جامع بیان العلم، ج 1، ص 132.
[8]) مجموع الفتاوی، ج 2، ص 352-353.
[9]) همان منبع، ج 20، ص 213-214.
[10]) الفكر السامی، حجوی، ص 230.
[11]) فتح القدیر، ص 352-353.