Ахли суннатни тўрт мазхабини ва имоми Жаъфар шиъаларининг мазхабини девон қилиниш тарихи
Холид хўромий
Мусулмонлар исломий хукуматни ва уни кетидан улил амр шўросини, вохид умматни ва вохид ижмоъни қўлдан бой беришгач,йиллар ўтиши давомида ўзларини саволларини олимлардан сўраб жавобини олиб юришган. Шу орада бир гурух катта кишилар ёмон,пасткаш уламоларни хатари вужудга келганлиги боис, ўзларини назарида қабул қилинган нарсаларни мажмуъасини жамлаб ироя беришга қарор қилишди.
Имоми Жаъфар Содиқ рохимахуллох ва у кишини оталари (алайхиссалом) яшаган аср, фиқх пешволарини ва фиқхий мазхабларни шаклланиш асри бўлган, имоми Жаъфарни замонида ёки ундан озгина олдинроқ бошланган ва у кишини замонидан кейинроқ тугаган. Имоми Жаъфар Содиқ билан бу мухим ишни биринчилардан бўлиб бошлаган киши, зайдийларни пешвоси имоми Зайд ибни Али рохимахуллох бўлган, мана шу даврларда ханафий мазхабини асосчиси имоми Абу Ханифа рохимахуллох ва моликий мазхабини асосчиси имоми Молик рохимахуллох ўзларининг фиқхий кўз-қарашларини девон қилишган.
Имоми Жаъфар Содиқни замонидан бир оз кейинроқ имоми Шофеъий ва имоми Ахмад ибни Ханбал ўзларини мазхабларини асосини қуришган, мана бу икки имомдан сўнг турли-хил далилларга кўра фиқхий мустақил мазхабларни девон қилиниши нихоясига етган. Мана бу даврдаги фазони текшириб чиқиб шуни айтса бўладики, барча фиқхий мазхабларни бир замонда девон қилиниши ўша замонни табиатига муносиб равишда бўлган эди.
Шу билан бирга имоми Жаъфар Содиқ, шунингдек Зайд, Абу Ханифа, Молик, Шофеъий ва Ханбал ўзларига эргашган кишиларни ўртасида шундай қаноатни вужудга келтиришган эдики, улардан кейинги даврларда хам бошқа пешволарга эхтиёж бўлгани йўқ.
Дархақиқат имоми Жаъфар Содиқ ўзини асридаги кишиларни имоми замони сифатида,отасидан ва бобосидан ва бир неча имомдан ўзига етиб келган назарларни жамлаган ва ўша кунни вазиатига хамда жамиятга хоким фиқхга муносиб равишдаги ўзини назарини хам ироя берган киши эди. У кишининг кетидан хам шароитга эга бўлган фақих шахс мана бу мазхабни ташкил қилган склети ва усулларига суянган холда имоми замонни ўринбосари бўлиб, жамиятдаги мавжуд вазиятга муносиб равишда ижтиход қилса ва рахбариятни бошқарса бўлар эди.
Мана бундан шуни хулоса қиламизки, имоми Жаъфар Содиқ хос бир жараён бўйича собит фиқхни ироя қила олган ва ўзидан олдинги имомларни назарларини хамда ўзидан кейинги имомларни ишончларини хам етказиб берган киши хисобланади. Чунки биз у кишидан сўнг имом Мусо Козимни ё имом Ризони ё Хасан Аскарийни мазхаби деган нарсани кўрмаганмиз; балки бу имомлар мана шу мазхабни ичида “мавжуд вазиятга” муносиб равишда ўзларини ижтиходларини ироя беришган ва вафотларидан сўнг уларни ижтиходларидан фойдаланиш муддати хам нихоясига етган.
Калиний Хасан Аскарий билан тахминан яқин замонда бир минтақада (Бағдод ва Сомроъ) яшаб ўтган, аммо “кофий” номли китобида (бу китоб етти жилддан иборат бўлиб,уни катта қисми имоми Жаъфар Содиқга нисбатланган) Хасан Аскарийдан бир неча ривоятни нақл қилган холос. У китобда деярли имом Жаъфар Содиқни сўзлари ва ривоятларини нақл қилиб ўтган, бўлиб хам Калиний билан имом яшаб ўтган замон ва маконни ўртасида жуда катта фосила бўлган,биз бундан имом Жаъфар Содиқни амалга оширган ишни ахамиятини қандай даражада эканини тушуниб олсак бўлади.
Агар уларни ўртасидаги замонни хисоблайдиган бўлсак, ўртада 200 йил фарқ бор. Макон жихатидан хам имом Жаъфар мадинада яшаган бўлса Калиний Бағдодда яшаб ўтган. Калиний хам замон ва макон жихатидан ўзига яқинроқ бўлган кишини қўйиб,замон ва маконда ўзоқроқ бўлган кишига кўпроқ ахамият берган.
Имоми Жаъфар Содиқ ўзидан олдинги ва кейинги имомларни мазхабидаги склетни баён қилиб берган бўлиб,усулларни татбиқ қилиш шеваси бўйича тажриба касб қилиш борасида кейинги имомларга эхтиёж пайдо бўлар эди. Шу сабабли хам имоми Калинийга ўхшаганлар мазхабни умумий усуллари бўйича аксаран имоми Жаъфар Содиқдан ривоят қилишган. Бу ерда мавжуд вазиятни дарк қилиш ва усулларни татбиқ қилиш борасидаги янги кунни масалаларидан ташқари, бошқа нарсаларда имоми Жаъфар Содиқни фиқхига тобеъ бўлишган; чунки бу имомларни барчаси ягона фиқхга пойбанд эдилар.
Бу ерда шуни айтиб ўтиш лозим бўладики, агар мана бу асрдан олдин мусулмонларни ўртасида фиқхни девон қилиниши роиж бўлганда, имоми Али ибни Толибни фиқхи сақланиб қолган бўларди, буни натижасида имоми Жаъфар Содиқ томонидан фиқхни девон қилинишига хам эхтиёж қолмаган бўларди. Имоми Жаъфар Содиқни ўзига хам фақатгина татбиқ қилиш шеваси бўйича мурожаъат қилинарди.
Қуйидаги масалани хам ёритиб ўтиш лозим, деб биламиз, мана шу арсдан бошқа асрларда ё имоми Жаъфар Содиқни бобоси Али ибни Хусайнни замонида хам, мана шу сатхдаги фиқхий назарларни девон қилинганини кўрмаганмиз. Мана бу давр ўтиб кетгандан сўнг хам мусулмонлар янги мазхабларни кўпайиб кетишини олдини олиб, ягона улил амр шўросига қайтадиган замон келгунча ана ўша мазхабни асосида туришга харакат қилишган. Бўлмасам (Нававийга ўхшаш шофеъий мазхабидаги) ўзларидаги янги назарлар вужудга келганига ,хатто ўша диёрдаги мусулмонларни ўртасида роиж бўлган мазхабга мухолиф назарлар топилишига қарамасдан, ўзларини назарларини баён қилиш билан бирга ана ўша аслий мазхабда мустахкам туришган.