Умумий йўл.
Тоғутга куфр келтириб аллохга иймон келтириш ёки бўлмасам ана ўша “ла илаха иллаллох”, бутун башарият тарихи давомида ислом динининг асосий режаси ва умумий йўли бўлиб,ислом динининг мақсадини рухи ва барча пайғамбарларнинг рисолатини ташкил қилган . Хеч қайси пайғамбар бошқаси билан бирга мана бу умумий режа,йўлда ихтилофга эга бўлмаган,аммо инсонларнинг хажмига муносиб равишда ёки илохий хикмат сабабли ,ибодатга оид жузъий ишларда ва тоғутга куфр келтиргандан сўнг қилиниши лозим бўлган фаръий амалларни баъзи қисматларида фарқи бўлган холос. Яъни бир пайғамбарники бошқасиникидан фарқи бўлган, мана бу фарқни шариатлардаги ихтилофлар деб номланган. Яхуд ва насоро дейилган пайтда, мана булар исломдан бурилган, ўзгартирилган шариат бўлиб, уларни дини аслида ана ўша ислом дини бўлган эди, аммо уларни шариатлари хозирда ўзгартирилган бу ердаги манзур мана бу шудир.
Дини ислом ва тавхидни умумий қолиби ўша бўйича сақланган,собит ва ўзгармаган. Аммо уни иккинчи бўлими, яъни ибодатга оид жузъий инсонларнинг амаллари пайғамбаримиз хотам саллаллоху алайхи васалламга етиб келгунча ўзгариб кетган, энди ислом динидаги росулуллох саллаллоху алайхи васалламни замонларидан то қиёмат кунигача мана бу жузъий нарсалар собит холида сақланиб қолади.
Яъни барча пайғамбарларни ўрталаридаги муштарак нуқта, тоғутга куфр келтириб шерик келтирмаган холда аллохга ибодат қилиш “ла илаха иллаллох” бўлади, аллох таоло мархамат қилганидек:
لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا (مائده/48)،
Сизлардан хар бир миллат учун шариат ва йўл қилиб қўйдик.
Барча пайғамбарларни даъвати битта асосга кўра бўлган, фақат уларни шариатлари хилма-хил эди. Шу сабабли хам қуръонда дини исломнинг асоси ва уни усуллари хақида сўз кетганда ,умумий суратда тоғутга куфр келтириб аллохга иймон келтириш ва набийларнинг бир-бирларини тасдиқлаши айтилади.
مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ (مائده/۴۸)،
Сизга эса, ўзидан олдинги китоб( ларни ) тасдиқлагувчи ва у (китоблар) устида гувох бўлган бу китобни хаққирост нозил қилдик.
Аммо дин ва шариатни жузъий бўлимлари хақида сўз кетган пайтида эса, уларни сони, ўзгартирилганлиги, тафсир ва нусхалари хақида айтилган.
لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا (مائده/۴۸).
Мана бу жараён, харакат ўзини такомулга эришиш нуқтасига етгунича давом этади, аллох таоло мана бу шариатни бўлимини комил бўлишини қуйидаги оятда баён қилади:
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا … (مائده/5-۳)،
Бугун сизларга динингизни комил қилдим,неъматимни бенуқсон, тўкис қилиб бердим ва сизлар учун (фақат) исломни дин қилиб танладим. Мана бу ерда шариатни қисмати комил бўлади.
Бу ердаги такомуллашиш жараёнига қўшимча равишда аллох таоло бу шариатни ўзгартириб бўлмаслигини хам эълон қилиб мархамат қилади:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (حجر/9)،
Албатта бу эслатмани ( яъни қуръонни) биз ўзимиз нозил қилдик ва шубхасиз, ўзимиз уни сақлагувчимиз.
Шундай экан, росулуллох саллаллоху алайхи васаллам томонидан олиб келинган охирги шариат, бошқа олдинги шариатларга ўхшаш инсонлар тарафидан ўзгартириб ташланишини иложи йўқ. Чунки бу охирги шариатни комил қилингани ва уни аллох томонидан мухофизат қилиниши ва нобуд хам қилиб бўлмаслиги буюк зот тарафидан эълон қилиб айтилди.
Биз то қиёмат кунигача динни хар тўрт маъно ва мафхуми бўйича, айб ва нуқсонсиз ролни ўйнашга қодир динга эгамиз, яъни бу дин ўзини қўл остидагиларни розилигини жалб қила оладиган даражада хукумат ва қонун жихатидан қудратга хам эга бўлишга қодир , шу билан бирга мана бу қудрат ва қонунни кучига суянган холда жазо ва мукофот системасини йўлга қўйишга хам қодир бўлади.
Бундан келиб чиқадиган бўлса, бу дин инсонларни дунёвий хаётидаги барча қирраларини идора қилишга қодир бир дин хисобланади, бу ерда инсонларни ички хаётларини идора қилиб хидоят қилиш бўладими,ёки аллох таоло инсонларнинг дунёвий ва ухровий хаётлари учун назарда тутган мақсад йўлидаги инсонларни моддий хаётларини идора қилиб хидоят қилиш бўладими хаммасини уддасидан чиқади.
Тоғутга куфр келтириб аллохга иймон келтириш ёки бўлмасам ана ўша “ла илаха иллаллох”, бутун башарият тарихи давомида ислом динининг асосий режаси ва умумий йўли бўлиб,ислом динининг мақсадини рухи ва барча пайғамбарларнинг рисолатини ташкил қилган . Хеч қайси пайғамбар бошқаси билан бирга мана бу умумий режа,йўлда ихтилофга эга бўлмаган,аммо инсонларнинг хажмига муносиб равишда ёки илохий хикмат сабабли ,ибодатга оид жузъий ишларда ва тоғутга куфр келтиргандан сўнг қилиниши лозим бўлган фаръий амалларни баъзи қисматларида фарқи бўлган холос. Яъни бир пайғамбарники бошқасиникидан фарқи бўлган, мана бу фарқни шариатлардаги ихтилофлар деб номланган. Яхуд ва насоро дейилган пайтда, мана булар исломдан бурилган, ўзгартирилган шариат бўлиб, уларни дини аслида ана ўша ислом дини бўлган эди, аммо уларни шариатлари хозирда ўзгартирилган бу ердаги манзур мана бу шудир.
Дини ислом ва тавхидни умумий қолиби ўша бўйича сақланган,собит ва ўзгармаган. Аммо уни иккинчи бўлими, яъни ибодатга оид жузъий инсонларнинг амаллари пайғамбаримиз хотам саллаллоху алайхи васалламга етиб келгунча ўзгариб кетган, энди ислом динидаги росулуллох саллаллоху алайхи васалламни замонларидан то қиёмат кунигача мана бу жузъий нарсалар собит холида сақланиб қолади.
Яъни барча пайғамбарларни ўрталаридаги муштарак нуқта, тоғутга куфр келтириб шерик келтирмаган холда аллохга ибодат қилиш “ла илаха иллаллох” бўлади, аллох таоло мархамат қилганидек:
لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنکُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا (مائده/48)،
Сизлардан хар бир миллат учун шариат ва йўл қилиб қўйдик.
Барча пайғамбарларни даъвати битта асосга кўра бўлган, фақат уларни шариатлари хилма-хил эди. Шу сабабли хам қуръонда дини исломнинг асоси ва уни усуллари хақида сўз кетганда ,умумий суратда тоғутга куфр келтириб аллохга иймон келтириш ва набийларнинг бир-бирларини тасдиқлаши айтилади.
مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ (مائده/۴۸)،
Сизга эса, ўзидан олдинги китоб( ларни ) тасдиқлагувчи ва у (китоблар) устида гувох бўлган бу китобни хаққирост нозил қилдик.
Аммо дин ва шариатни жузъий бўлимлари хақида сўз кетган пайтида эса, уларни сони, ўзгартирилганлиги, тафсир ва нусхалари хақида айтилган.
لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا (مائده/۴۸).
Мана бу жараён, харакат ўзини такомулга эришиш нуқтасига етгунича давом этади, аллох таоло мана бу шариатни бўлимини комил бўлишини қуйидаги оятда баён қилади:
الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا … (مائده/5-۳)،
Бугун сизларга динингизни комил қилдим,неъматимни бенуқсон, тўкис қилиб бердим ва сизлар учун (фақат) исломни дин қилиб танладим. Мана бу ерда шариатни қисмати комил бўлади.
Бу ердаги такомуллашиш жараёнига қўшимча равишда аллох таоло бу шариатни ўзгартириб бўлмаслигини хам эълон қилиб мархамат қилади:
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (حجر/9)،
Албатта бу эслатмани ( яъни қуръонни) биз ўзимиз нозил қилдик ва шубхасиз, ўзимиз уни сақлагувчимиз.
Шундай экан, росулуллох саллаллоху алайхи васаллам томонидан олиб келинган охирги шариат, бошқа олдинги шариатларга ўхшаш инсонлар тарафидан ўзгартириб ташланишини иложи йўқ. Чунки бу охирги шариатни комил қилингани ва уни аллох томонидан мухофизат қилиниши ва нобуд хам қилиб бўлмаслиги буюк зот тарафидан эълон қилиб айтилди.
Биз то қиёмат кунигача динни хар тўрт маъно ва мафхуми бўйича, айб ва нуқсонсиз ролни ўйнашга қодир динга эгамиз, яъни бу дин ўзини қўл остидагиларни розилигини жалб қила оладиган даражада хукумат ва қонун жихатидан қудратга хам эга бўлишга қодир , шу билан бирга мана бу қудрат ва қонунни кучига суянган холда жазо ва мукофот системасини йўлга қўйишга хам қодир бўлади.
Бундан келиб чиқадиган бўлса, бу дин инсонларни дунёвий хаётидаги барча қирраларини идора қилишга қодир бир дин хисобланади, бу ерда инсонларни ички хаётларини идора қилиб хидоят қилиш бўладими,ёки аллох таоло инсонларнинг дунёвий ва ухровий хаётлари учун назарда тутган мақсад йўлидаги инсонларни моддий хаётларини идора қилиб хидоят қилиш бўладими хаммасини уддасидан чиқади.