اصول مشترک و ثابتی که تمام پیامبران، در دعوت مردم به این دین واحد، از آن پیروی می کردند، دو اصل ساده اما مهم بیشتر نبوده، که هر کسی تسلیم این دو اصل، از کانال پیامبر همان دوره می شده،در دایره ی دین اسلام قرار می گرفته است. الله متعال در مورد این دواصل مشترک می فرمایند:
وَلَقَد بَعَثنا في كُلِّ أُمَّةٍ رَسولًا أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ وَاجتَنِبُوا الطّاغوتَ (نحل/36)، ما به ميان هر ملّتی پيغمبری را فرستاده‌ايم (و محتوای دعوت همه‌ی پيغمبران اين بوده است) كه خدا را بپرستيد و از طاغوت (شيطان، بتان، ستمگران و غيره) دوری كنيد.
وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ (انبياء/25)، ما پيش از تو هيچ پيغمبری را نفرستاده‌ايم، مگر اين كه به او وحی كرديمكهمعبودی جز من نيست، پس فقط مرا پرستش كنيد.
به همین دلیل، خداوند در تأیید این مفهوم می فرماید: فَمَن يَكفُر بِالطّاغوتِ وَيُؤمِن بِاللَّهِ فَقَدِ استَمسَكَ بِالعُروَةِ الوُثقى لَاانفِصامَ لَها (بقره/256)، بنابراين كسی كه طاغوت را انکار و رد نماید و از آننافرمانی كند و به خدا ايمان بياورد، به محكم‌ترين دستگیره چنگ زده،اصلاً پاره شدن ندارد.
و رسول الله صلی الله علیه وسلم هم درابتدای دعوت خود، اولین چیزی که به مخاطبین به عنوان رسالتش می گفت(قبل از نازل شدن احکام اجرائی جامعه)، همین دو اصل را برای مردم بیان می کردند و می فرمود: يَا أَيُّهَا النَّاسُ، قُولُوا: لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ تُفْلِحُوا؛ به همین سادگی.
واحِد اولی الاَمر شُوراسینینگ یُولی بیلن وُجُودگه کیلگن منه بو واحد اومّت، اوزینی واحد اجماسی بیلن واحد جماعتنی دنیاگه کیلتیردی، رسول الله صلی الله علیه وسلم مَنه بُوندَی جَماعَتگه قوُشیلیشگه بُویُورگنلر:
فَعَلَيْكُمْ بِالْجَمَاعَةِ.
و مَنه بُوندَی جَماعَت الله نی حِمایه سینی قوُلگه کیریتَدی.«فَإِنَّ يَدَ اللهِ عَلَى الْجَمَاعَةِ».[2]
عمر ابن حطاب رضی الله عنه هَم رسول الله صلی علیه وسلمدَن رِوایَت قیلیب اَیته دی:
سکولاریزم دینی و او وجودگه کیلتیرگن ینگی جاهلیت مسلمانلر یشیاتگن دیارلر اوچون جدّی بیر تحدید حسابلندی، اگر منه بو یولدن تاییشنی آلدینی آلینمسه، جمیعتنی اینگ یامان فسادگه، ظولمتگه تولدیردی.
سیّد قطب رحمه الله عربلرنی بعثتدن آلدینگی جاهلیتینی کوزتیش نتیجه سیده ایته دیکی: “بیز حاضرگی اسلامدن آلدینگی جاهلیتگه اوحشش، بلکیم اوندن هم دهشتلیراق توریگه گیریفتار بولیب قالگنمیز. بیزلرنی اطرافیمیزدگی همّه نرسه جاهلیتدیر. نظرلر، آدملرنی عقیده سی، عادت و تقلید، مدنیت منفعتلری،هنر،آدبیات،شریعت و قانونلر و حتّی بیز اولرنی اسلامی مدنیت، اسلامی منفعتل،اسلامی فلسفه،اسلامی فکرلش ترزی، دیب ناملنیاتگن نرسه لرنی کتّه قسمینی هم،جاهلیت ایشلب چیقرگن محصولاتلر تشکیل قیله دی! شو سببلی هم دیلّریمیزده اسلامی ارزیشلر اورنشمیدی و فکر و اندیشه لریمیزده اسلامی کوز- قرشلر کورینمیدی و نسلّریمیزنی آرسیده هم اسلامنی اوّلیده وجودگه کیلگن نسل ییتیلیب چیقمیدی،شکلّه نمیدی.
Секуляризм дини ва у вужудга келтирган янги жохилият мусулмонлар яшаётган диёрлар учун жиддий бир тахдид хисобланади, агар мана бу йўлдан тойишни олдини олинмаса, жамиятни энг ёмон фасодга, зулматга тўлдиради.
Саййид Қутб рохимахуллох арабларни баъсатдан олдинги жохилиятни кузатиш натижасида айтадики: “ биз хозирда исломдан олдинги жохилиятга ўхшаш, балким ундан хам дахшатлироқ турига гирифтор бўлиб қолганмиз. Бизларни атрофимиздаги хамма нарса жохилиятдир. Назарлар, одамларни ақидаси, одат ва тақлид, маданият манфаъатлари, хунар, адабиёт, шариат ва қонунлар ва хатто биз уларни исломий маданият, исломий манфаъатлар, исломий фалсафа, исломий фикрлаш тарзи ,деб номлаётган нарсаларни катта қисмини хам, жохилият ишлаб чиқарган махсулотлар ташкил қилади! Шу сабабли хам дилларимизда исломий арзишлар ўрнашмайди ва фикр ва андишаларимизда исломий кўз-қараш кўринмайди ва наслларимизни орасида хам исломни аввалида вужудга келган насл етилиб чиқмайди, шаклланмайди.
دین سکولاریسم و جاهلیت نوینی که به وجود آورده، تهدیدی جدی برای سرزمینهای مسلمان نشین محسوب می شود و چنانچه جلوی این انحراف آشکار گرفته نشود جامعه را به بدترین اماکن فساد و تاریکی تبدیل می کند.
سید قطب رحمه الله با اشراف کامل بر جاهلیت اعراب قبل از بعثت می گوید: “ما امروز در جاهلیتی همانند جاهلیت قبل از اسلام و بلکه وحشتناک تر از آن، گرفتار شده ایم. هرچه در پیرامون ما است همه جاهلیت است. ایده ها و عقاید مردم، عادات و تقالید، منافع فرهنگی، هنرها و ادبیات، شریعت و قوانین و حتی سهم عمده ای از آنچه که ما فرهنگ اسلامی و منابع اسلامی و فلسفه ی اسلامی و طرز فکر اسلامی می نامیم، همه ساخته ی همین جاهلیت هستند! به همین دلیل است که در دلهایمان ارزش های اسلامی، استقرار پیدا نمی کنند و جهان بینی اسلامی در افکار و اندیشه هایمان خود را نشان نمی دهد و در میان ما نسلی مثل آن نسل که اسلام نخستین بار پدید آورد، شکل نمی گیرد.
-Эски жохилиятда фол очиш, қиморни азлам , деб номлашган бўлса, бугунги кунда эса бундай муассасаларни исмини латарея деб қўйишган. Бу ерда нима ўзгарган? Хеч нарса ўзгармаган.
-Қадимги араб жохилияти давридаги тарих давомида тоғутлар бугунги кунга ўхшаш хилма-хил, бунчалик катта миқёсда, бирлашган холда жамланганини кўрмаганмиз. Улар бугунга кунда бир-бирлари билан ўртада ихтилофлари борлигига қарамасдан ,сармоядор секуляр тоғутлар,социалистлар ва уларни навкарлари муштарак манфаъатларга кўра ва аллохни шариатини қонунларига қарши жанг қилиш учун бир жойда бирлашишган. Исломни аввалидаги жохилият даврида аллохнинг шариатини қонунларига қарши чиқувчи душманлар, макка ва уни атрофидаги бир неча қабилада чегараланган эди. Бугунги кунда эса бу биз рўбарў бўлиб турган бир фожеъага,муаммога айланган.
-Олдинги жохилиятда хукуматни кучини ташкил қилган қуролни ва секуляризм қонунларини башарни қўли билан ясаларди, хозирги пайтда хам хукуматни эгаси ўша қуролни кучи ва секуляризм қонунлари хисобланади, аммо ўзини мухолифларига нисбатан берган озодлиги араб жохилиятига қараганда анча камроқ берилган. Аввалги араб жохилиятида яхудийлар ўзларини қонунлари билан хукм қилишарди, ханифлар хам шундай бўлишган, насроний билан мусулмонлар хам кўпроқ озодликларга эга бўлишган эди. Энди хозирги пайтдачи? Энди ўзингиз бир тасаввур қилиб кўринг, янги секуляризм кийиладиган кийимлар, аёлларни хижоби, фарзандларни тарбиясини равиши, хатто иккита бирга яшайдиган одамни хаётига боғлиқ бўлган масалаларга хам дахолат қилишади. Аллохни шариати инсонларни бу дунёдаги хаётларига дахолат қилишига эса умуман рухсат бермайди.
-Олдинги жохилиятда дўст ва душманчиликни ўлчови қавм ва қабилавий манфаъатларга асосланган эди; бугунги жохилиятда хам инсоний табақаларни манфаъати, сармоядорлик ва мана бундан сўнг эса миллий манфаъатлар ўрин олган. Бу ерда сармоядорлик табақаси биринчи ўринда туради, олдинги жохилиятда эса қабилани раислари, ёши катта кишилари қабиласини манфаъати учун ўзларини фидо қилишарди ; хозирда буни тамоман акси бўлиб қолган, қабила, қавм, нажод ўзига хос табақани манфаъати йўлида қурбон бўлиб кетади.
-Эски жохилият даврида секулярлар ораларидаги ўзаро ихтилофларга қарамасдан, ислом ва уни қонунлари юзага чиққан пайтида дўст ва душманчиликни асосини, муттахид бўлиб бирлашиш ва аллохни шариатини қонунларига мухолифат қилиш деб таъйинлашган эди . Хозирги даврда хам ўрталаридаги ўзаро ихтилофлар бўлишига қарамасдан, ислом ўзини мавжуд эканини эълон қилгач, дўст ва душманчиликнинг асосини бирлашиш ва аллохни қонунларига қарши чиқиш ташкил қилади .
-Арабларда қонун тузадиган ва секуляризм системасининг қонунларини ишлаб чиқарадиган маконни қурайш замонидаги жохилият даврида “дорун надва” деб номланган эди. Бошқа қабилаларда хам хар бир қабилани ўзига хос макони бўлган. Масалан мадинадаги бундай маконни исми “сақифайи бани соида” эди. Бугунги жохилиятда қарор қабул қилинадиган бундай маконни номи нима? Хозирги замонда уни исмини парламент деб қўйишган. Аслида парламентни сақифа ё дорун надва билан иш юритиш борасида хеч қандай фарқи йўқ.
Исломни бошидаги жохилиятда мутафаккир каллага эга бўлган, одамларга қонун чиқариб берадиган, хамда хукм қиладиган кишилар қуйидагилар бўлган эди: Хожиб ибни Зирора, Ақраб ибни Хобис, Робиъа ибни Махошин, Ғийлон ибни Салма, Абдулмутталиб, Ос ибни Воил, Алоъ ибни Хориса, Робиъа ва Салма ибни Нуфайл ва …… бўлишган, мана бу қонун чиқарувчиларни баъзилари ўзларини қабилаларида энг ишончи кишилар хисобланиб, қабила учун қонун ишлаб чиқаришган. Баъзилари эса хос бир минтақаларга қонун ишлаб чиқаришган, баъзилари барча арабларни эътимодига эга бўлишган , уларни айтган сўзи хаммага қонун ўрнида ишлаган.
Энди янги жохилиятдаги мутафаккир каллали кишилар кимлар ўзи? Махаллийларни гапирмаса хам бўлади, уларни бутун жахонга танилган Агуст кент, фрид, карл маркс ва бошқаларга ўхшаганларини мисол келтирса бўлади.
Умумий қилиб айтганда; секуляр кишилар ва секулярзодаларни хаётдаги мақсадлари ,исломни аввалидаги жохилият мақсадларидан унчалик кўп фарқ қилмайди. Фақат бугунги жохилият қадимги жохилиятда бор яхши сифатларни хам йиғиштириб қўйган, бу янги жохилият қўполлик ва қаттиққўллик билан эски араб жохилияти қилган жохилий амалларни,сифатларни давот эттириб келишяпти. Улар фақат қилаётган ишларини ёнига мода, маданият, ривожланиш, демократия, озодлик деган номларни қўйиб қўйишган холос, бу таъбирлар билан ўзларидаги ёмон хис- туйғуни кетгизмоқчи бўлишади.
Бугунги кунда биз кўриб турган жохилият, тажрибий илмларни камлигидан ё саводни йўқлигидан эмас, балки маълумотни фаровонлиги ва тажрибий илмларни собиқаси бўлмаган холда кўплигини орқасидан келиб чиққан. Шунинг учун хам бугунги жохилиятни замонавий жохилият дейилади; яъни улар илм билан ана ўша эски секуляризмни тарихий динини, равишини қўллаб боришяпти, фасод ва фахшлар ўзгармаган хозир хам бор. Маданиятни кенгайиши , демократия, башариятни хуқуқини химоя қилиш номи остидаги талончиликлар,аёлларнинг машғулияти деган ном билан улардан суистефода қилиш ва хар қанча кўп махсулот сотиш йўлидаги таблиғотларни, фасодни озодлик деган ном остида ривожлантириш, ислом шариатидаги тушунчаларни ақл ва куфр озодлиги ё фикрий озодликлар исми билан савол остига қўйиш, мана буларни хаммаси замонавий жохилиятга киради. Яъни ишлар ва рафторлар ана ўша қадимги, аммо чиройли , инсоний унвон ва номлар билан ,парда ортида, расмий холатда башарни ижтимоий хаётидаги аллохнинг барча қонунларини инкор қилинади.
در عصر جاهليت، ايسار يا مؤسسه ی قمار و فال گيری را ازلام مي گفتند که امروزه چنين مؤسساتی را عنوان لاتاری گذاشته اند. چه فرقی کرده؟ هیچ فرقی نکرده.
در جاهليت عرب قدیم، طاغوتها را در هيچ دوره ی تاریخی اينگونه انبوه، متنوع و متحد ندیده ایم كه امروزه يكجا تمام طاغوتهای سکولار سرمايه دار و سوسیالیست و نوکرانشان، با وجود تمام اختلافاتی که با همدیگر دارند، حول مصالح مشترک و جنگ با قانون شریعت الله با هم متحد شده اند. در عصر جاهلیت صدر اسلام تمام دشمنان قانون شریعت الله در چند قبیله ی مکه و اطراف آن محدود و خلاصه می شدند. این فاجعه ای است که الان با آن سر و کله می زنیم.
در جاهليت آن روز، منشأ حكومت زور اسلحه و قوانین سکولاریستی ساخته ی دست بشر بود، اكنون هم ملاك حكومت، همان زور اسلحه وقوانین سکولاریستی است که آزادی هایش برای مخالفین بسیار کمتر از جاهلیت عرب است. در جاهلیت قدیم عرب، یهودیها طبق قوانین خود حکم می کردند، حنیفها هم همینجوری بودند، نصرانیها و مسلمین هم از آزادیهای بیشتری برخوردار بودند. اما حالا چه؟ تصور کنید سکولاریسم نوین حتی در نوع پوشاک و حجاب زنها و روش تربیتی فرزندان و هر آنچه به زندگی دو انسان با هم مربوط می شود دخالت می کند و اجازه نمی دهد شریعت الله در زندگی دنیوی انسانها دخالت داشته باشد.
معیار دوستی و دشمنی در جاهلیت صدر اسلام، منافع قوم و قبیله بود؛ در جاهلیت الان هم، منافع طبقه ی سرمایه داری و بعد از آن، منافع ملی در اولویت قرار گرفته است. در اینجا طبقه ی سرمایه دار در اولویت قرار گرفته اند. در حالی که قبلاً رئیس قبیله و بزرگان قبیله خودشان را به خاطر منافع قومشان فدا می کردند؛ الان برعکس، قبیله، قوم و نژاد به خاطر منافع یک طبقه ی خاصی قربانی می شوند.
در جاهلیت صدر اسلام با تمام اختلافاتی که با همدیگر داشتند، زمانی که اسلام و قوانین آن ظهور کردند مبنای دوستی ها و دشمنی ها وحدت با همدیگر و مخالفت با قوانین شریعت شد؛ در جاهلیت الان هم، با تمام اختلافاتی که با همدیگر دارند زمانی که اسلام و قوانین آن اعلام موجودیت دوباره کرده، باز مبنای دوستی ها و دشمنی ها وحدت با همدیگر و مخالفت با قوانین شریعت الله شده است.
مکان قانون گذاری عرب، مکانی که سیستم سکولاریسم قوانین را تولید می کند، در عرب جاهلیت در قریش اسم این مکان را «دارالندوه» گذاشته بودند. در قبایل دیگرهم هرقبیله مکان خاصی برای خودش داشت. مثلاً در مدینه که اسمش «سقیفه ی بنی ساعده» بود.در جاهلیت کنونی، این مکان تصمیم گیری کجاست؟ اسم آن را گذاشته اند پارلمان. پارلمان با سقیفه با دارالندوه کارکردشان هیچ تفاوتی با هم ندارد.
مغز متفکرهای جاهلیت صدر اسلام که برای مردم قانون می گذاشتند و قضاوت می کردند کسانی چون : حاجب بن زراره، أقرع بن حابس، ربیعه بن مخاشن، غیلان بن سلمه، عبدالمطلب، عاص بن وائل، علاء بن حارثه، ربیعه و سلمی بن نوفل و … بودند که بعضی از این قانون گذاران مورد اعتماد قبیله ی خودشان بودند و برای قبیله ی خودشان قانون می گذاشتند، بعضی ها هم برای منطقه ی خاصی قانون می گذاشتند و عده ای از این ها مورد اعتماد تمام عرب بودند و گفته های آن ها برای همه حکم قانون داشت.
اما مغز متفکرهای جاهلیت نوین که مرجع قوانین هستند چه کسانی اند؟ محلی ها را ول کنیم، کسانی هستند که جنبه ی جهانی دارند مثل: آگوست کنت، فروید، کارل مارکس و دیگران.
در کل؛ هدف زندگی مردم سکولار و سکولارزده ها همان هدفی است که در دوران جاهلیت صدر اسلام دنبال می کردند، با اين فرق که امروزه جاهلیت مدرن اکثریت صفات پسندیده ی جاهلیت اولی را دور ریخته اند و این جاهلیت جدید بدتر و خشن تر از جاهلیت عرب قبل از بعثت مرتکب همان صفتها و اعمال جاهلی می شوندکه تفاوتی با آن ها ندارند. فقط کلمه ی مُد و فرهنگ و تمدن و دموکراسی و آزادی را در کنار کارهایی که انجام می دهند قرار می دهند و با اين تعبيرها، حسّ بَد بودن آن را در خودشان می خواهند از بین ببرند.
جاهليت امروز چنان که مشاهده کردیم و می بینیم، نه به دلیل نبود يا کمبود علوم تجربی و سواد به وجود آمده، بلکه از فراوانی اطلاعات و علم بی سابقه ی تجربی به وجود آمده است. بنابراين، جاهليت امروز، جاهليت مدرن است؛ يعنی با علم، همان روش و دین تاریخی سکولاریسم را در پيش گرفته اند. همان فسادها و فحشاها در جهان غرب وجود دارد. غارت به نام گسترش تمدن، دموکراسی و دفاع از حقوق بشر، و سوءاستفاده از زن به نام شغل و تبليغات برای فروش هر چه بيشتر محصولات، رواج فساد به نام آزادی و زير سؤال بردن مفاهيم شریعت اسلام به اسم عقل و آزادی کفر به نام آزادی فکر. همه و همه جاهليت مدرن است؛ يعني همان کارها و رفتارها، اما با عناوين زيبا و انسانی، و در پشت پرده و رسماً، نفی تمام قوانین الله در زندگی اجتماعی بشر.
Исломдан олдинги қадимги жохилиятда кишилар бир неча одамни нохақ қонини тўкиб қабилалараро ,нажодпарастона жангларни йўлга қўйган ва буни оқибатида бир қанча инсонлар, оилалар овора бўлиб нобуд бўларди. Бугунги кундаги янги жохилиятда эса янги секуляристлар ва уларни навкарлари бегунох одамларни бошига бомба ташлашини оқибатида миллионлаб одамларни ер билан яксон қилиб ташлашади.
-Авс ва хазраж қабилаларида эски жохилият даврида, бир кишини экинзоридаги ўтларнинг бошқа бир кишининг туяси томонидан пайхон қилиниши бахонаси билан 200 йил давомида икки қабила бир-бирларини ўлдиришган. Мана бу узундан –узоқ жахолат даврида йилига юзта атрофида инсон қурбон бўлган бўлса, бугунги кундаги замонавий самалётларда битта парвоз билан бир неча минутни ичида бунга нисбатан ўн баробар инсонларни у дунёга жўнатиб юборишади. Инсоф билан айтганда ўша қабилалараро урушни бошланишига сабаб бўлган далил асослироқ, маъқулроқ эди, чунки унда биринчи бўлиб ўлдирилган одам, ўзини хаққини олишни орқасидан қурбон бўлган. Энди халабча, босния, харзигувин, алжазоир, сурия, ироқ, афғонистон, яманни бегунох ахолисини ,улардан хам ёмонроғи фаластин, бирма, марказий африка мусулмонларини ўлдириш ва ироқ ва суриядаги мавжуд вазият қайси нохақликни ундириш орқасидан қилиняпти?
-Кейинроқ мадина деб номланган ясрибдаги авс ва хазраж қабилаларини тортишувларини кўриниши, бугунги кундаги нажодпарастликга асосланган жангларни нихоятда кичкина бир модели хисоланади. Бутун дунё секуляристларининг биринчи ва иккинчи жахон уруши ёки уларни мусулмон диёрларида олиб борган жангларни ўзи бир фожиа бўлиб, уни исломдан олдинги жохилият билан солиштириб бўлмайди. Биринчи ва иккинчи жахон уруши даврида тупроқга қориштириб ташланган инсонларни сони, бутун башарият тарихи давомида ўлдирилганларни сонидан кўпроқ бўлади.Фақат японияни херошима ва нокозоки шахрларида атом бомбасини остида ўлдирилган одамлар эса, бутун араб жохилиятида ўлдирилган одамлардан кўпроқ бўлиб чиқади. Американи ветнамдаги олиб борган жангларидан шунча йиллар ўтишига қарамасдан ,бегунох одамларни устига ташланган кимиёвий бомбаларни таъсирида хозиргача хилқати ноқис гўдаклар туғилиб келаяпти. Ўша пайтда бир неча давлат жангни рахбариятини американи қўлига топширган бўлиб , бу ана ўша жиноятчиларни қилган ишларини натижаси хисобланади. Худди шунга ўхшаш хозирда хам кўпгина давлатлар бирлашиб жангларни бошқаришни американи қўлига топшириб қўйишган.
-Араб жохилиятида бузуқ аёллар кишиларни ўзларига жалб қилиш учун уйларига байроқ илиб қўйишарди! Бошқача қилиб айтганда фахиша аёлларни уйи хисобланарди, бизни асримиздаги янги жохилиятда эса одамлар газеталарда, телевизион каналларда, спутникларда, интернетни мажозий дунёсидаги минглаб сайтларда, ижтимоий тармоқларда ……..мана бу мавзудаги таблиғотлар, мақолаларни тарқатишадики, бу нарса бутун башарият тарихида бесобиқа бўлган. Шундай бўлгач кўриб турганингиздек хозирги жохилият мана бу сохада хам уйларига байроқ осиб қўядиган аёллардан кўра анча ривожланиб кетишган.
-Эски жохилият асрида баъзи қабилаларни раислари кўм-кўк, хосилдор ерларга бир кулба қуриб , эгаллаб олишарди; бугунги кунда эса жахондаги сармоядорлар нихоятда катта ерларни, махсулотларни хатто жахон бозорларини эгаллаб олишган.
-Қадимги жохилиятда киши кучини зўри билан бир одамни ўғирлаб , уни ўзига қул қилиб оларди. Бунга ўхшаш ишлар жахонни бошқа миллатларида хам содир бўларди, хозирги кунда хам одам ўғирлаш ва одамларни ғайри қонуний равишда содир қилиш ,қулдорлик тузумини хозирги замондаги эски равишга кўра қилинаётган равшан намунаси бўлади. Бу йўл орқали нихоятда катта фойда қилишади ,аммо қадимги арбоблар қўл остидаги қулларга нисбатан қилган хизматларни бирортасини хам қилишмайди . Қадимги арбоблар қулларни уйини , кийимини таъминлаб озиқ-овқатини берарди, хозиргиларчи?
