دسته: مطالب به زبان ترکی(اویغوری، اوزبیکی، قزاقی، تورکمن و…)

Ғуллотларни исломий мазхабларга нисбатлаб қўйишларини сабаби нима?

Холид хўромий.

1-Мухолиф мазхабни аслий манбаъларига эга бўлмаслик ва бу мазхабларга нисбатан ана ўша мазхабга эргашувчиларни ўртасида  тарқалган нарсалар асосида хукм чиқариш.

Хозирги пайтда хам мана бу нарсаларга асосланиб хукм чиқариш тўғри  эмас. Бугунги кунда шофеъийлар, ханафийлар, ханбалий, моликий мазхабидаги эргашувчиларни фикрларига асосланиб , бу мазхабларни имомлари хақида хукм чиқариш хам тўғри иш  бўлмайди. Гохида бугунги кундаги  бу имомларга эргашаётган кишилар шундай йўлларда юришадики, агар улар мана бу имомларни асрига  бориб қолишганда, шубхасиз  бу имомлар булар бизни мазхабимиздан эмас,деб юборган бўларди.

Исломий шўро хукумати ва умматни вохид ижмоъси бўлмагандан кейин, мухолиф томондаги мазхаб хақида хукм чиқариш пайтида, авом халқни ўртасида тарқалган нарсаларни  меъёр сифатида  қўллаб бўлмайди,агар мазхабни аслий манбаълари хам бу нарсаларга таъкид қиладиган бўлса, бу бошқа масала.

Саййид Муртазо Аскарий мана бу заминада жуда хам ажойиб бир нуқтага ишора қилиб айтадики: фирқаларни ёзиб борувчиларни кўзидан бир фирқа четда қолиб кетди ва уни китобларида келтиришмади, мана бу фирқани исми занбия эди; яъни думга эга бўлган кишилар,чунки бизни замонимизда сунний ва шиъа авом халқини ўртасида, муқобил тарафдагиларни думи бор бўлиб, уни ўзларини кийимларини ичида яшириб юришади, деган миш-мишлар тарқалган. Хукуматсиз ва шўросиз одамларни ўртасида тарқалган нарсалар асосида хукм чиқариш бундан бошқача натижага  олиб келиши хам мумкин эмас. ^[1]

1-Рухий  жангларни ижод қилиш ва мухолиф кучларга нисбатан умумий қўзғалиш.

Мана бунга ўхшаш исломни зиддидаги шиъа ва сунний номи остидаги ғуллотлар ё зохирийлар, мўътазилалар ва ………. ва адашган  кимсаларга тегишли масхара ақидалар одамларни қўлоғига етиб борган пайтда, одамлар қуйидаги гапларни айтиши аниқ: мусулмонлар жамоатини тўғри йўлидан адашиб кетган кимсаларни  оқибати мана шундай бўлади. Уларни назаридаги жамоат ўша даврни хукумати расмий равишда тан олган ақида хисобланади. Салтанатни маъруза қилувчилари эса лақаб қўйиш бўйича энг кўп улушга эга бўлишади. ^[2]

1-Ташқи секуляр кофирлар  мусулмонларни ўртасида ички жангларни ижод қилиш учун  суистефода қилишади.

Ташқи секуляр кофирлар хам энг яхши усуллар билан мусулмонларни ўртасидаги тафарруқни миқёсини янада кенгайтириш учун исломий мазхаб ва тафсирларни бирига ғуллот ақидасини ёпиштиришга  харакат қилиб келишган. Шунга асосланган холда секуляр шарқшуносларни кўпи қуйидаги гапларни очиқчасига айтаётганини кўрамиз: шиъаларни ақидаси эронийлардан кўра кўпроқ яхудийларга яқинроқдир. ^[3]

Улар мана бу заминада ўзларини мақсадларига етиш учун хар қандай  харакатни кўздан қочиришмади. Бунга мисол тариқасида айтадиган бўлсак, шиъаларни уламолари ва шиъа олимларини аксарияти қуръонни  ўзгартиришлардан химоя қилинишига иттифоқли назар билдиришган. Фақат ахборийлардан бўлган  саййид Неъматуллох жазоирий  ( 1050-1112 қамарий) мухаддис Нурий (1254-1320 қамарий) ўзгартиришлар хақидаги ривоятларга биноан қуръонни ўзгартирилиши хақидаги мавзуда ёзишган. Мухаддис Нурий мана бу ривоятларни Сайёрий номли ғуллотни китобидан нақл қилган. Ахмад ибни Мухаммад Сайёрий имом Аскарийни асрида Абу Абдуллох Сайёрий номи билан машхур бўлган киши эди. Ахмад ибни Мухаммад Сайёрийни “қироат” номли китоби бўлиб, бу китоб “тахриф ва танзил” номи билан хам машҳур бўлган.  [4]

Охирги даврларда жуда кўп шарқшунослар бу китобни чоп қилишган.

Ташайюъни катта кишиларидан бўлган Аскарийни айтишича: шайх Нурийни нақл қилган ривоятларини аксари Сайёрийни қироат китобидан келтирилган. У ахли байт (алайхиссалом)ни аиммасига тухмат қилган  ва ривоятларни ясаган  ва уларга санадларни хам қўйиб чиқиб уларни ахли байт(алайхиссалом)га нисбатлаган. Мухаддислар уни ривоятларини ахли байт( алайхиссалом) ни хадислар китобига киргизишган, Нурийга ўхшаш мухаддислар қуръонни ўзгартирилишини исботлашда мана бу ривоятларни далил қилиб келтиришган. [5]

Шундай бўлгач,”тахриф ва танзил” номли китоб нима учун шарқшунослар томонидан  мусулмонларни бундай хассос вазиятида нашр қилинган ?,деб савол бериш хам ярашмаган иш бўлади.

---

[1]( 1)- عبد الله بن سبأ، ج 2، ص 172- 171.

[2]( 2)- المقالات و الفرق؛ اسفراينى، ابو المظفر، التبصير فى الدين،( چاپ اول: بيروت، عالم الكتب).

[3]( 1)- بنگريد به: ولهاوزن، جوليوس، الاحزاب المعارضة السياسية الدينية فى صدر الاسلام، الخوارج و الشيعه،( چاپ دوم: كويت، وكالة المطبوعات، 1976 م)، ص 170.

[4]طوسی،اختیارمعرفةالرجال (رجالکشی)،ص 606 ،ش 1128.

[5]عسکری،القرآنالکریموروایاتالمدرستین،ج 3،ص 253 ـ 248.

جاهلیت. (3)

عُمُومِی حالتده  بیز جَمِیعَتلرنی اِیکّی  دَسته گه  اِسلامی  جَمِیعَتلر  یا  دار الاِسلام و جاهِلی جَمیعَتلر یا دار الکفرگه  تقسیم  قیله  آله میز. دار الاِسلامده  جَمِیعَتنینگ  اَساسی  قانونلری  الله نی  شَریعَتیگه، دِینی اِسلامگه  مُوافق رَویشده  بُولیشی  یاکی اِسلامی مَذهَبلردَن  بیرینی حاکِیمِیَتی آستیده  بُولیشی لازِم، اَگر اوُنی اَکثرِ اَهالیسی حاضِر مُسُلمان اِیمَس،لیکن  آلدینگی  دَورلرده  دار الاِسلام  دِیارلری  جُومله سیگه کیرگن. اِیندی جَمیعَتنینگ  اَساسی قانونلری الله نینگ  شَریعَتینی  قانونلریگه  کوُره  اِیش الیب بارمَسَه، اوُنی  اَکثر اَهالیسی  مُسُلمان  بُولگن  تقدیرده  هَم دار الکفر حِسابله نَدی. بُو ییرده گی  حاکِم بُولگن  حُکم او مِنطقه نی  اَهالیسیگه  باغلیق اِیمَس. یَعنی دار الکفر دِییلگن  ییرلرنی  اَلبتّه اَهالیسی هَم کافِر بُولیشی شَرط اِیمَس،یاکی شُونگه  اوُحشَش  دار الاِسلامنی  بَرچه  اَهالیسی مُسُلمان  بُولیشی  هَم شَرط  اِیمَس.

الله نی شَریعَتینی  قانونلردَن  اوُزاقلشیب  قالیش و جاهِل جَمیعَتلرنی  یُوزَگه  چیقیشینی اوُزی  جُوده  کوُپ عِصیانلر،جِنایاتلر، مُرَکّب وَضِیعَتلر، حُکم و ناحَق حُکوُمَت، اِلاهِی قانونلرگه  قرشی هَوا و هَوَسگه اَساسلنگن رَفتار، اِلاهِی دَستوُرَاتلردَن  یُوز  اوُگیریش، اِلاهی  وَعدَه لرگه  اَهَمِیَت  بیرمَسلیک، خُداوَندنی اِیشلری  حَقیده  یامان  فِکرلرگه  باریش، نااوُرین  اِیستکلرده  قیسَرلیک  بیلن  توُریب آلیش، تعَصُّب و باطِل اَندیشه و عَقیده لردَن  دَلیلسیز  طرَفدارلیک  قیلیش، شَرعِی  دَلیلسیز  نَجاد پَرَستلیک  قیلیش و قوم، قبیله نی اوُستونلیگینی  دَعوا  قیلیش، بُولرنی هَمّه سی  اَخلاقی  فسادلرگه  جَنگ و تلانچیلیک  قیلیشگه هَمده اَکثریت تنزّولّرگه،مِلّتلر و بَشَرِی جَمیعَتلرنی  آرقه ده  قالیب  کیتیشیگه  سَبَب  بُوله دی.

 جاهِلِیَت  کلیمه سی  بیرینچی مَرته  الله  طرَفیدَن  بَعثتدَن  آلدینگی  دَورِگه  نِسبَتاً  اِیشله تیلگن، قرآننینگ عَرَبلرنی  جاهِلِیَت  اَهلی  دیب نامله گنلیگیگه سَبَب، اوُلرنینگ  هَوایی- نفسگه، ماییلّیکلرگه  اَساسلنگن حُکوُمَتنی  الله نینگ  حُکوُمَتینی  اوُرنیگه  قوُییب  آلگنلیکلریده  اِیدی.  

مَنه بُولرنی  هَمّه سینی  جَمله ب  قوُییده گی  حُلاصَه گه  کیلسه  بُوله دی، هَر قندَی  زَمان و مَکانده نفسانی  حاهیش و اِیستکلر  الله نی  اوُرنیگه  حُکوُمَت  قیله دیگن  بُولسه، اَنه اوُشه  زَمان و مَکان جاهِلِیَت  زَمانی و مَکانی حِسابله نَدی. بُو اِسلامدَن  آلدینگی  عَرَبِستان  ییرله ریده  بُوله دِیمی  یا دُنیانی باشقه  نُوقته سیده  بُوله دیمی  یا  بُولمَسَم 21 عَصرده  بُوله دیمی  فرقی  یُوق.

حاضِرگی  پَیتده “سکولاریسم دِینی و اوُنی توُرلی- هیل مَذهَبلری” تامانیدَن وُجُودگه  کیلتیریلگن  زَمانَوِی جاهِلِیَت، قدیمده گی  جاهِلیَتلرنی  حُلاصَه سی  حالاص! چُونکی بُو جاهِلِیَتنی  اِیچیگه  یُونان، رُوم،حِتای،هِند، عَرَب  جاهِلِیَتی، اوُرته  عَصرده  سکولار مُتفکّرلری  تامانیدَن  اِیشلب  چیقیلگن مَحصُولاتلرنی  زیرَه وار  صِفتیده  قوشیب  یُوباریلگن. بیز بُوگونگی  کوُنده  کوُریب  توُرگن و جَمیعَتگه حاکم  بُولیب  توُرگن  جاهِلِیَت  اوُتگن  تاریخ  دَوامیده  بَشَرِیَت  کوُرگن  جاهِلِیَتگه  نِسبَتاً  قوُپال، حُوشُونَتگه  توُله و تشکیلاتچیراق  بُولیب  ییتیلگن.

Жохилият. (3)

Умумий холатда биз жамиятларни икки дастага исломий жамиятлар ё дорул ислом ва жохилий жамиятлар ё дорул куфрга тақсим қила оламиз . Дорул исломда жамиятнинг асосий қонунлари аллохни шариатига, дини исломга мувофиқ равишда бўлиши  ёки исломий мазхаблардан бирини хокимияти остида бўлиши лозим,агар уни аксар ахолиси мусулмон бўлмаса хам , уни рахбари  мусулмон бўлиши керак. Масалан хиндистонни олсак, уни аксар ахолиси хозир  мусулмон эмас, лекин олдинги даврларда дорул ислом диёрлари жумласига кирган. Энди жамиятнинг  асосий қонунлари аллохнинг  шариатини қонунларига кўра иш олиб бормаса, уни аксар ахолиси мусулмон бўлган тақдирда хам дорул куфр хисобланади. Бу ердаги хоким бўлган хукм у минтақани ахолисига боғлиқ эмас. Яъни дорул куфр дейилган ерларни албатта ахолиси хам кофир бўлиши шарт эмас, ёки шунга ўхшаш дорул исломни барча ахолиси  мусулмон бўлиши хам шарт эмас.

Аллохни шариатини қонунларидан узоқлашиб қолиш ва жохил жамиятларни юзага чиқишини ўзи жуда кўп исёнлар,жиноятлар,мураккаб вазиятлар,хукм ва нохақ хукумат,илохий қонунларга қарши хаво ва хавасга асосланган  рафтор,илохий дастуротлардан юз ўгириш, илохий ваъдаларга ахамият бермаслик, худовандни ишлари хақида ёмон фикрларга бориш, ноўрин истакларда қайсарлик билан туриб олиш,таъассуб ва ботил андиша ва ақидалардан далилсиз тарафдорлик қилиш, шаръий далилсиз нажодпарастлик қилиш ва қавм , қабилани устунлигини даъво қилиш, буларни хаммаси  ахлоқий фасодларга, жанг ва талончилик қилишга хамда аксарият таназзулларга ,миллатлар ва башарий жамиятларни  орқада қолиб кетишига сабаб бўлади.

Жохилият калимаси биринчи марта аллох тарафидан баъсатдан олдинги даврга нисбатан ишлатилган,қуръоннинг арабларни жохилият ахли деб номлаганлигига сабаб, уларнинг хавойи-нафсга, мойилликларга асосланган хукуматни аллохнинг  хукуматини ўрнига қўйиб олганликларида   эди.

Мана буларни хаммасини жамлаб қуйидаги хулосага келса бўлади, хар қандай замон ва маконда нафсоний хохиш ва истаклар аллохни ўрнига хукумат қиладиган бўлса,ана ўша замон ва макон жохилият замони ва макони хисобланади. Бу исломдан олдинги арабистон ерларида бўладими ё дунёни бошқа нуқтасида бўладими ё бўлмасам 21 асрда бўладими фарқи йўқ.

Хозирги пайтда “секуляризм дини ва уни турли-хил мазхаблари” томонидан вужудга келтирилган замонавий жохилият, қадимдаги жохилиятларни хулосаси ё улардан бир қадар кўпроқ даражадаги нарса холос!  Чунки бу жохилиятни ичига  юнон,рум, хитой, хинд, араб жохилияти, ўрта асрлар ва қадимги эрон ва ……..дан қолган меърослар бор бўлиб,янги асрда  секуляр мутафаккирлари  томонидан ишлаб чиқилган махсулотларни зиравор сифатида қўшиб юборилган. Биз бугунги кунда кўриб турган ва жамиятга хоким бўлиб турган  жохилият ўтган тарих  давомида башарият кўрган жохилиятга нисбатан қўпол,хушунатга тўла ва ташкилотчироқ бўлиб етилган.

تَشَیُّعگه نِسبَتلَنَدِیگن اِینگلِیز غُولّاتلَرِی

خالِد هُورامِی

آخِرگِی دَورلَردَه اِنقِلابچِیلَر رَهبَرِی و اِیراندَگِی شِیعَه مَذهَبیدَگِیلَر اِینگلِیز شِیعَه لَرِی دِیگن سُوزدَن فایدَلَنِیشَدِی. مَنَه بُو عِبارَه فَقَطگّینَه بِیر لَقَب و شِیعارِی سِیاسِی بُولِیب قالمَسدَن،اوُ تَرِیخِی کِیلِیب چِیقِیشگه هَم اِیگه دِیر.

اَنگلِیَه نینگ جاسُوسِی مِستِیر هَمفِیر دَولَتلَر و مُسُلمان دَولَتلَرِی  آرَسِیدَگِی اِتّحادنِی آلدِینی آلِیش و مَنَه بُو مِلَّتلَرنِی اوُرتَسِیگه یَنَدَه کُوپراق تَفرَقَه سالِیش و اوُنِی چُوقُورلَشتِیرِیش اوُچُون اِیران،توُرکِیَه، عِراقگه کِیرِیب کِیلَدِی و اوُزِینِی دَولَتِیگه مَوجُود وَضِیعَت حَقِیدَه تُولِیق مَعلوُمات جُونَتَدِی، نَتِیجَه دَه اوُلَر هَم اوُنگه قوُیِیدَگِیچَه بُویرُوق بِیرِیشَدِی: عُمَرنِینگ عَلِینِی اوُیِی تامانگه حَملَه قِیلگنِی حَقِیدَه گِی داستانّی یَنَدَه آشِیرِیب تاشِیرِیب ……..شِیعَه لَرنِی آرَسِیدَه رِواچلَنتِیر وَ ……..؛ یَعنِی مُسُلمانلَرنِی اوُرتَسِیدَه اِیچکِی جَنگلَرنِی و تَفرَقَه نِی اِیجاد قِیلِیشگه سَبَب بُولَدِیگن خُرافاتنِی مُنَظَّم رَوِیشدَه و پراگرَمَّه لَشتِیرِیلگن حالَتده آلِیب بارِیلگن. اَوَّلدهَ اَیتِیب اوُتِیلگن تَرِیخِی کِیلِیب چِیقِیش مَنَه شُو زَمانگه بارِیب تَقَلَدِی. اَمّا شُونِی هَم اَیتِیب اوُتِیش لازِم بَولَدِی، بُوگوُنگِی کوُندَگِی تَشَیُّعگه نِسبَتلَنَیاتگن اِینگلِیز غُولّاتلَرِینِی فِکرلَرِی اَصلِیدَه نَصرانِی و هِندلَرگه مایِیل صُوفِیلَرنی، هَمدَه صَفَوِیلَرنِی دَورِیدَگِی صُوفِیلَرنِی تَفَکُّراتلَرِی، اِسمائِلِیَّه فِرقَه سِینینگ باطِنِی و تَعوِلِی تَفَکُّراتلَرِی و اَوَّلگِی، اِیکِّینچِی هِجرِی عَصردَگِی غالِیلَرنِی غُولوُگه تُولَه عَجِیب و غَرِیب حِسِّیاتلِی داستانلَرِی و مُتَکَلِّم، مُفَوِّضَه لَرنِی پُوچ تُوقِیمَه فَلسَفَه سِی وَ یَهُودِیلَردَن کِیرِیب کِیلگن اِسرَائِلِیّاتلَر و نَصرانِیلَرنِی آداب،رَسم-رُسُوملَرِی وَ ……دَن تَشکِیل تاپگن بِیر مَعجُون یَعنِی اَرَلَشمَه حِسابلَنَدِی.

شُوندَی بُولگچ، اَگر اَهلِی سُنَّتنِی اِیچِیدَن بَعضِی کِیشِیلَر مَنَه بُو غالِی شِیعَه لَرنِی گوُرُوهِینینگ فِکرلَرِیدَگِی مَنبَعلَرنِی دَلِیل صِیفَتِیدَه کِیلتِیرِیب، بَرچَه شِیعَه لَرگه حَملَه قِیلَدِیگن بُولسَه و “آگاه” حالِیدَه مَنَه بُو غُولّاتلَرنِی مُخالِفِی بُولگن شِیعَه لَرنِی کُوز-قَرَشِینِی کُورمَسلِیک که آلَدِیگن بُولسَه، مَنَه بُو کِیمسَه لَرنینگ دُشمَن اِیکنِی اَنِیق. اَگر مَنَه بُو کِیمسَه لَر اوُزلَرِیدَگِی جَهالَت سَبَبلِی بُو جِنایَتلَرنِی قِیلگن تَقدِیردَه هَم، دُشمَنلَرنِی رِیجَه سِی بُویِیچَه اِیشلَگن بُولِیب چِیقِیشَدِی، اوُلَرنِی چِین کُونگِیلدَن آگاهلَنتِیرِیش و تُوغرِی یُولگه قَیتَرِیش لازِم بُولَدِی.

اَگر اوُ تاماندَگِی شِیعَه لَر هَم اَهلِی سُنَّتنِی اِیچِیدَگِی غُولّاتلَرنِی دَلِیلَّرِی بُویِیچَه، بَرچَه اَهلِی سُنَّتگه حَملَه قِیلَدِیگن بُولسَه، شُبهَه سِیز اوُلَر هَم مَنَه شُو قائِدَه گه کِیرِیشَدِی.

شُوندَی بُولگَچ، کِیلِینگلَر اوُیغانِیب بَرچَه اِیشلَردَن آگاه حالَتدَه قَدَم تَشلَیلِیک، گپِیرگنِیمِیزدَه یا یَحشِی سوُزنِی اَیتَیلِیک یاکِی بُولمَسَم رَسول الله صلی الله علیه وسلم اَیتگنلَرِیدِیک جِیم بُولَیلِیک، اوُ کِیشِی مَرحَمَت قِیلَدِیلَر:       من کان یؤمن بالله والیوم الآخر فلیقل خیرا أو لیصمت. [1]

الله گه و آخِرَت کوُنِیگه اِیمان کِیلتِیرگن کِیشِیلَر یا یَحشِی سُوزلَرنِی گپِیریشسِین یا جِیم اوُتِیرِیشسِین.

---

[1]مسلم، حديث (47)، البخاري حديث (6018)، ابن ماجه (3971).

Ташайюъга нисбатланадиган инглиз ғуллотлари.

Холид хўромий.

Охирги даврларда инқилобчилар рахбари ва эрондаги шиъа мазхабидагилар инглиз шиъалари деган сўздан фойдаланишади. Мана бу ибора фақатгина бир лақаб ва шиори сиёсий бўлиб қолмасдан, у тарихий келиб чиқишга хам эгадир.

Англиянинг жосуси мистер хамфер давлатлар ва мусулмон давлатлар орасидаги иттиходни олдини олиш ва мана бу миллатларни ўртасига  янада  кўпроқ тафрақа солиш ва уни чуқурлаштириш учун эрон, туркия, ироқга кириб келади ва ўзини давлатига мавжуд вазият хақида тўлиқ маълумот жўнатади, натижада улар хам унга қуйидагича буйруқ беришади:  умарнинг алини уйи томонга хамла қилгани хақидаги достонни янада ошириб тошириб ……..шиъаларни орасида ривожлантир  ва ………; яъни мусулмонларни ўртасида ички жангларни ва тафрақани ижод қилишга сабаб бўладиган хурофотни  муназзам равишда ва программалаштирилган холатда олиб борилган. Аввалда айтиб ўтилган тарихий келиб чиқиш мана шу замонга бориб тақалади.  [1]

Аммо шуни хам айтиб ўтиш лозим бўлади, бугунги кундаги ташайюъга нисбатланаётган инглиз ғуллотларини фикрлари аслида насроний ва хиндларга мойил суфийларни, хамда сафавийларни давридаги суфийларни тафаккуротлари , исмоилийя фирқасининг ботиний ва таъвилий тафаккуротлари ва аввалги , иккинчи хижрий асрдаги ғолийларни ғулувга тўла ажиб ва ғариб хиссиётли достонлари  ва  мутакаллим, муфаввизаларни пуч тўқима фалсафаси ва яхудийлардан кириб келган исроилиётлар ва насронийларни одоб, расм-русумлари ва ……..дан ташкил топган бир маъжун яъни аралашма хисобланади.  

Шундай бўлгач, агар ахли суннатни ичидан баъзи кишилар  мана бу ғолий шиъаларни гурухининг фикридаги манбаъларни далил сифатида келтириб, барча шиъаларга хамла қиладиган бўлса ва “огох” холида мана бу ғуллотларни мухолифи бўлган шиъаларни кўз- қарашини кўрмасликка оладиган бўлса, мана бу кимсаларнинг душман экани аниқ. Агар мана бу кимсалар ўзларидаги жахолат сабабли бу жиноятларни қилган тақдирда хам, душманларни режаси буйича ишлаган бўлиб чиқишади, уларни  чин кўнгилдан огохлантириш ва тўғри йўлга қайтариш лозим бўлади.

Агар у томондан шиъалар хам ахли суннатни ичидаги  ғуллотларни далиллари бўйича, барча ахли суннатга хамла қиладиган бўлса,шубхасиз улар хам мана шу қоидага киришади.

Шундай бўлгач, келинглар уйғониб барча ишлардан огох холатда қадам ташлайлик, гапирганимизда ё яхши сўзни айтайлик ёки бўлмасам росулуллох саллаллоху алайхи васаллам айтганларидек жим бўлайлик, у киши мархамат қиладилар:

   من کان یؤمن بالله والیوم الآخر فلیقل خیرا أو لیصمت. [2]

Аллохга ва охират кунига иймон келтирган кишилар ё яхши сўзларни гапиришсин ё жим ўтиришсин.

---

[1] خاطرات مستر همفر جاسوس انگليسي در ممالك اسلامي – ترجمه دكتر محسن مويدي – ص 72 و 77 و 78 بند 5 دستورالعمل – ( انتشارات امير كبیر – تهران – 1362 )

[2]مسلم، حديث (47)، البخاري حديث (6018)، ابن ماجه (3971).

جهلنی مضمونی.

بَرچه  پَیغَمبَرلرنی مَقصَدی طاغوُتگه  کفر کیلتیریب، اوُنی کِیتیدَن الله نی  شَریعَتینی  قانونلریگه  اِیمان کِیلتیریش بُولگندَن سُونگ، بُو ییردَگی  مَسَله  سَوادلی یا بِیسَواد  بُولیش، تجریبی عِلملرگه  نِسبَتاً  آگاه  یا ناآگاه بُولیشنی  اوُستیده اِیمَس، بَلکی  مَسَله اولر اوُزلری اوُچُون  ته نلب  آلیشگن مَنهَچ، دُنیا قرَش، قانون،پراگرَمّگه  باریب  ته قه له دی. الله تعالی مَرحَمَت قیله دی:

  وَلَقَدْ بَعَثْنا في‏کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ(نحل/36)

اَنیقکی، بیز هَر بیر اوُمّتگه: “الله گه  عِبادَت  قیلینگلر و شَیطاندَن  ییراق بُولینگلر”، (دیب) بیر پَبغَمبَر یُوبارگنمیز.   ( بو ییرده عِبادَت یَعنی اِنسان الله نی شَریعَتینی  قانونلری اَساسیگه  قیله دیگن  اِیشلرنی بَرچه سی  کیرَدی، بُو عِبادَتلر  فقط الله نی  اوُزی  اوُچُون  بُولیشی  لازم.)

باشقه  بیر جایده اَیته دیکی:

 فَمَنْ يَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقداستَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقي‏لاَانْفِصامَ لَها(بقره/256)

بَس، کیم شَیطاندَن  یُوز  اوُگیریب، الله گه اِیمان  کیلتیرسه، اوُ هیچ  اَجرَب  کیتمیدیگن مُستحکم  حَلقه نی اوشلبدی.

طاغُوتگه  کفر  کیلتیریش یَعنی “لا اله”، الله نی  شَریعَتیگه  اِیمان کیلتیریش اِیسه “الّا الله”. شُونگه  اَساساً هَم رسول الله صلی الله وسلم مَرحَمَت قیلگندیلر:

 قولوا لا اله الا الله تفلحوا.

لا اله الّا الله دینگلر نَجات  تاپَسیزلر.

شُو بیلن بیرگه مِینگه  نِهایَتده  آجائِب  بُولیب  کوُرینگن، جاهِل و جاهِلِیَت  کلیمه سینی  مَفحُومِینی  یَنه ده اَنیقراق  کوُرسَتگن  نَرسَه  سمیّه، عمّار، یاسر،بلالگه و …….اوُحشَش  توحید  اَهلی بُولگن مُسُلمانلرگه نِسبَتاً  عالم، اولاما کلیمه سینی  اِیشله تیلیشی  بُولگن  اِیدی. مَنه  بُو عَزیز کیشیلر اوقیش و یازیشدَن بیبَهرَه بُولگن، یَنه ده  اَنیقراق  قیلیب  اَیتگنده  بیسَواد  بُولیشگن  اِیدی. بُولرنی   مُقابلیده  اِیسه  اَبُو الحَکمگه  اوُحشَگن، اَنه  اوُشه  دَورنی  دانیشمَندی  اوُشه  زَمانّی  اِینگ  یُوقاری  دَرَجَه ده  تحصِیل کوُرگن  شَخصی  حِسابلنگن  کیمسه لرگه  نِسبَتاً  اِیسه  جاهِل  کلیمه سینی اِیشله تیلیشی  اِیدی.

اِیندی  بُوندَن  حُلاصَه  قیله دیگن  بُولسَک، باسَواد،بَکه له ور، دانیشمَند، دَاکتر،پرافِیسّار بُولیشی  بیلن بیرگه جاهِل  بُولیشی هَم مُومکین؛ اِیندی سَوادسیز  بیر شَخص  اِیسه  عالِم  بُولیشی هَم مُومکین.

مَنه  بُو ییرده  قرآن  بیزلرگه عالِم و جاهِل  کیشی حَقیده  تعلیم  بیریاپتی، رسول الله صلی الله علیه وسلم هَم بیسَواد  بُولگن  اِیدیلر،جُوده  کوپچیلیک مَنه   بُونگه  دِیقّت  قیلیشمَیدی.  او کیشی هَم  اَطرافیده گی باشقه  آدَملرگه  اوُحشَش  تجریبی عِلملردَن آگاه  بُولمَگنلر،اَمّا توُلیق  بیر مَعناده  عالِم  کیشی اِیدیلر.

شُوندَی  بُولگچ جاهِلِیَت  سَواد و تجریبی عِلملرنی  مُقابلیده  توُرمَیدی، بَلکی  جاهِلِیَت  اِسلام قانونلری و حُکملرینی  مُقابلیگه  توُریب  آلگن  حُکم و قانوُن حِسابله نَدی. شُو سَبَبلی هَم اِسلام جاهِلِیَتنی اوُلیمی اِسلام شَریعَتینینگ قانونلرینی ظاهِر بُولیشی یا غالب بُولیشی  دیب اَته یدی.

رسول الله صلی الله علیه وسلم معاذ ابن جبلنی یَمَنگه  جُونَته یاتگن  پَیتلریده  قوُییده گیچه  بُویرُوق  بیرگن اِیدیلر:

«أَمِتْ أَمْرَ اَلْجَاهِلِيَّةِ إِلاَّ مَا سَنَّهُ اَلْإِسْلاَمُ وَ أَظْهِرْ أَمْرَ اَلْإِسْلاَمِ كُلَّهُ صَغِيرَهُ وَ كَبِيرَهُ^[1]؛

جاهِلِیَت عَصریده گی  اِیشلرنی اِسلام تصدیقله گنلریدَن  باشقه سینی یُوقاتیب  ته شله، اِسلامنی  کتّه-یُو کِیچیک بُویرُوقلرینی  آچیق – آیدِین  کوُرسَت و اولرنی عَمَلده  اِیشله ت. رسول الله صلی الله علیه وسلم اوزاق ییلّر دَوامیده جاهِلِیَت  مَدَنِیَتی، قانونلری، حُرافات  عَقیده لرینی حُکمرانلیگی آستیده یَشَگن  اَعرابی کیشیگه بوُندَی دیگن اِیدیلر:

«کُلُّ مَأْثَرَهٍ فِی الْجاهِلِیَّهِ تَحْتَ قَدَمی».^[2]

جاهلیتده گی هَمّه  نَرسه لر مِینی آیاغِیمنی  آستیده  قالیب کیتدی. حَه، کوریب  تورگه نینگیزدیک  جاهلیتده گی بار نَرسه لرنی آیاق- آستی قیلیشیمیز کیرک،شُوندَی اِیکن  جاهلیت تجریبی عِلملر، فنلرنی، تیحنالاکیه نی  بیلمَسلیک مَعناسیده  اِیمَس، بَلکی  الله نی  شَریعَتینی  قانونلرینی  بیلمَسلیک و الله نی شَریعَتینی  بُویرُوقلرینی  توُشُونمَسلیکدیر. بُو ییرده  مَنه  بُو جاهل کیشی پرافیسّار، دانیشمَند یا سَوادلی ، بیسَواد  بُوله دیمی بُونی  فرقی یُوق.

---

[1]– حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول، مترجم صادق حسین زاده، قم، انتشارات ال علی،1382، ص 25؛ نیز:ابن هشام –السيرة النبوية، انتشارات دار احياء التراث، چاپ دوم، 1013هـ/1333م، ج3، ص 412

[2]– همان

Жахлни мазмуни.

Барча пайғамбарларни мақсади тоғутга куфр келтириб , уни кетидан аллохни шариатини қонунларига иймон келтириш бўлгандан сўнг, бу ердаги масала саводли ё бесавод бўлиш, тажрибий илмларга нисбатан  огох ё ноогох бўлишни устида эмас, балки масала улар ўзлари учун танлаб олишган манхаж, дунё қараш, қонун, программага бориб тақалади.

Аллох таоло мархамат қилади:

  وَلَقَدْ بَعَثْنا في‏کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ(نحل/36)

Аниқки, биз хар бир умматга : “Аллохга ибодат қилинглар ва шайтондан йироқ бўлинглар”,бир пайғамбар юборганмиз. ( бу ерда ибодат яъни инсон аллохни шариатини қонунлари асосига қиладиган ишларини барча бўлади ,бу ибодатлар фақат аллохни ўзи учун бўлиши лозим.)

                                                                      Бошқа бир жойда айтадики:

 فَمَنْ يَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقداستَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقي‏لاَانْفِصامَ لَها(بقره/256)

Бас, ким шайтондан юз ўгириб, аллохга иймон келтирса, у хеч ажраб кетмайдиган мустахкам халқани ушлабди.

Тоғутга куфр келтириш яъни “ла илаха” , аллохни шариатига иймон келтириш эса “иллаллох”. Шунга асосан хам росулуллох саллаллоху алайхи васаллам мархамат қилгандилар:

 قولوا لا اله الا الله تفلحوا.

Ла илаха иллаллох денглар нажот топасизлар.

Шу билан бирга менга нихоятда ажойиб бўлиб кўринган, жохил  ва жохилият калимасини мафхумини  янада аниқроқ кўрсатган нарса Сумайя, Аммор, Ёсир, Билолга ва ……. ўхшаш тавхид ахли бўлган мусулмонларга нисбатан олим, уламо калимасини ишлатилиши бўлган эди. Мана бу азиз кишилар ўқиш ва ёзишдан бебахра бўлган, янада аниқроқ қилиб айтганда бесавод бўлишган эди. Буларни муқобилида эса Абул Хакамга ўхшаган  ,ана ўша дарвни донишманди, ўша замонни  энг юқори даражада тахсил кўрган шахси хисобланган  кимсаларга нисбатан  эса  жохил калимаси  ишлатилган эди.

Энди бундан хулоса қиладиган бўлсак, шахс босавод,бакалавр, донишманд, доктор, профессор бўлиши билан бирга жохил бўлиши хам мумкин; энди саводсиз бир шахс эса олим  бўлиши  хам мумкин. Мана бу ерда қуръон бизларга олим ва жохил киши хақида таълим беряпти, росулуллох саллаллоху алайхи васаллам хам бесавод бўлган эдилар, жуда кўпчилик мана бунга диққат қилишмайди.  У киши хам атрофидаги бошқа одамларга ўхшаш тажрибий илмлардан огох бўлмаганлар,аммо тўлиқ бир  маънода олим киши эдилар. 

Шундай бўлгач, жохилият савод ва тажрибий илмларни муқобилида турмайди, балки жохилият  ислом қонунлари ва хукмларини муқобилига туриб олган хукм ва қонун хисобланади. Шу сабабли хам ислом жохилиятни ўлимини ислом шариатининг қонунларини  зохир бўлиши ё ғолиб бўлиши деб атайди.

Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам Муоз ибни Жабални Яманга жўнатаётган пайтларида унга қуйидагича буйруқ берган эдилар:

«أَمِتْ أَمْرَ اَلْجَاهِلِيَّةِ إِلاَّ مَا سَنَّهُ اَلْإِسْلاَمُ وَ أَظْهِرْ أَمْرَ اَلْإِسْلاَمِ كُلَّهُ صَغِيرَهُ وَ كَبِيرَهُ^[1]؛

Жохилият асридаги ишларни ислом тасдиқлаганларидан  бошқасини йўқотиб ташла, исломни катта-ю кичик буйруқларини очиқ- ойдин кўрсат ва уларни амалда ишлат.  Росулуллох саллаллоху алайхи васаллам  ўзоқ йиллар давомида жохилият маданияти, қонунлари , хурофот ақидаларини хукмронлиги остида  яшаган аъробий кишига бундай деган эдилар:

 «کُلُّ مَأْثَرَهٍ فِی الْجاهِلِیَّهِ تَحْتَ قَدَمی».^[2]

Жохилиятдаги хамма  нарсалар мени оёғимни остида қолиб кетди. Ха, кўриб турганингиздек жохилиятдаги бор нарсаларни оёқ-ости қилишимиз керак, шундай экан жохилият тажрибий илмлар, фанларни, технологияни билмаслик маъносида эмас, балки аллохни шариатини қонунларини билмаслик ва аллохни шариатини буйруқларини тушунмасликдир. Бу ерда мана бу жохил киши профессор, донишманд ё саводли, бесавод бўладими буни фарқи йўқ.

---

[1]– حسن بن علی ابن شعبه، تحف العقول، مترجم صادق حسین زاده، قم، انتشارات ال علی،1382، ص 25؛ نیز:ابن هشام –السيرة النبوية، انتشارات دار احياء التراث، چاپ دوم، 1013هـ/1333م، ج3، ص 412

[2]– همان

جاهلیت. (1)

“جَهل” کلیمه سی  حَقگه  اِیرگشمَسلیک  مَعناسِیدَن  کیلیب  چیقه دی؛ یَعنی  حَقگه  قرشی عَمَل  قیله یاتگن  کیشی، بُو  کیشی  قیله یاتگن  عَمَلیگه  نِسبَتاً  آگاه  بُوله دیمی  یا  ناآگاه  بُوله دِیمی  فرقی  یُوق، مَنه  بُوندَی  کیشیگه  جاهِل  دییله دی.

شُو  سَبَبلی  هَم، آلوسی  و اِبن  مَنظورگه  اوُحشَش  اوُتگن  اوُلامالر  اَیتیشگنکی: اوُزیده  بار عِلمگه عَمَل  قیلمَگن  کیشینی  جاهِل  دییله دی.

اِیندی  بُو  صاحه ده  بیلیمگه  اِیگه  اِیمس و حَقیقتده  آگاه  بُولمَگن  حَقنی  زیدّیگه  عَمَل  قیله دیگن کیشینی مَسَله سیگه  کیلسَک، مَثلاً  کیشی  بیر  اِحتیاجی  بار  آدَمنی  کوُرَدی، لیکن  مُحتاج  آدَم  اوُزینی اِحتیاجینی  آشکار  قیلمَگچ، اوُ  شَخص  بُو آدَمنی  اوُزیگه  بای،بَدَولت  کیشی  دِیب  اوُیلیدی. الله تعالی مَنه  بُوندَی حَقیقتنی  فهمله مَگن  کیشینی  هَم  جاهِل  دیب  اَیته دیکی:

يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ(بقره/273)

شُوندَی مُحتاج  کیشیلر  بارکی، اوُلرنی  وَزمینلیکلری و قناعَتلری  سَبَبلی  جاهِل  کیشی  اوُلرنی بای،بَدَولت  کیشیلردَن  دیب  اوُیله یدی.

یَعنی  بُو ییردَگی  جَهل و جاهِل  حَقیده  اَیتماقچی  بُولگن  مَنظوریمیز  شُوکی، طرَف  شُوندَی  مُسُلمان بُوله دیکی، اوُزیگه  حاص اَحکاملرگه  نِسبَتاً  جاهِل  بُولیشی، امّا  باشقه  اوُرینلرده اِیسه  عالم  بُولیشی مُومکین. یاکی بُولمَسَم  حَق  اَحکاملریده  جاهل  بُولیشی  بیلن  بیرگه  اَیتیلگن  اوُرینلرده  هَم  جاهِل بُولگن  غَیری  مُسُلمان  بُولیشی هَم مُومکین.

اِیندی  مَنه  بُو  کوُرینیشده، اَنه اوُشه  اَیتیب  اوُتیلگن  غَیری  مُسُلمان  کیشینینگ  جَهالتینی  شِدّه تی کوچَیگن و عُمُومِی  مَدَنِیَت  حالتیگه  کیریب  حالت،یُول رَویش،آداب و رَسم –رُسُوم  کوُرینیشیگه  اَیله نیب  بُولگن. مَنه  شُو عُمُومِی  مَدَنِیَت  بُو شَخصنی  اَرزیشی و اَرزیشینی  زِدّینی، کِیرکلی و کِیرکمَس نَرسه لرینی، قانونلرنی، اونی بُو دُنیاگه  نِسبَتاً  کوُز- قه رَشینی  تعیین  قیله دی، بُو شَخصدَن  اوزیگه حاص عَقیده، رَفتارلرنی  کیلتیریب  چیقه رَدیکی، مَنه  بُو شَخصنی  دُنیا  قه رَشینی شَکلّنتیریب  بیرَدی.

جَمیَعتده گی  جَهالت  مَنه  بُو دَرَجه گه  کوُته ریلسه، ییتسه، الله تعالی بُو جَمیَعتنی  صِفتله گنده  جاهِلِیَت کلیمه سینی  اِیشله ته دی. اوُ  ذات بُو جاهِلِیَتنی  اِیشله تیلیش  اوُرینلرینی، قِیرّه لرینی  تورتّه  مَدَنی  سُوره ده  رَوشَن  قیلیب  بیرَدی:

• آلی-عِمران  سُوره سینی 154 آیَتیده  اَندیشه  و قلبده گی  گوُمان، ظان حَقیده  صُحبَت  قیلیب مَرحَمَت  قیله دیکی:

“یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/154)

الله تعالی حَقیده  ناتوُغری، دِینسیزلرچه  بَدگومان  قیلیشگن  اِیدی.

جاهِلِیَتنی  شَکّی، بُو اِنسانلرنی  عَقیده لری، دُنیا  قه رَشلرینی  اوُستیگه  گوُمان، ظان، شَکنی حُکمران بُولیشی مَعناسینی بیلدیرَدی. بُو  نَرسه نی  بُوگونگی  کوُنده  بیزلر  سکولارلرنی  تحصِیل  کوُرگن، عَوام  طائِفه سینینگ  اوُزرا  کانفِرِنسِیَه لریده  کوُریشیمیز  مُومکین. اوُلرنینگ  اِنسانّی  یَرَتِیلیشی، مَوجُودِیَتی، خُدا،جَنّت،غَیبگه  آئِد  اِیشلرده گی  اِشانچلری، عَقیده لرینینگ  پایدِیواری  تصَوُّراتگه  اَساسله نگندیر؛ یَعنی  اوُلرده گی  اِشانچنینگ  اَصل  پایدِیوارینی  اَنیق  حاطِرجَملیک  اِیمَس، شَک و گوُمان  تشکیل  قیله دی.

• اِیندی  فِکر  و قلبده گی  شَک، گوُماندَن  سُونگ  بیز مائِده  سُوره سینی  50 آیَتیده  جاهِلیَتنی جُوده  کوُپ  اوُچرَیدیگن  قِیرّه سی،پایدیواریگه  اِشاره  قیلماقچیمیز، بُو  قانون  توُزیش  مَسَله سیده گی  جَهالت،جاهِلِیَت  بُوله دی. بُو  بُوگونگی  کوُنده  بیز  بَرچه  دَولتلرنی، سکولار  پَرتِیَه لرنی  قانونلریده  کوُریب  توُرگن  نَرسه.سکولاریسم دِینیده، اوُنی توُرلی-هِیل  مَذهَبلریده  اَصل پایدیوارنی  تشکیل  قیلگن  قانونلر  الله نینگ  شَریعَتینی  قانونلریدَن  آلینمَگن، بَلکی  الله نینگ شَریعَتیگه  قرشی  حالتده  توُزیلگن  بُولیب، الله نینگ  قانونلرینی  نابُود  قیلیش  یُولیده  اِیشلب چیقه ریلگندیر. الله تعالی مَرحَمَت قیله دی:

 “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/50)

دینسیزلیک حُکمران  بُولیشینی  اِیستیدیلرمی؟! اِیمانلری  کامِل  بُولگن  قوم  اوُچُون  الله دَن هَم  گوُزلراق حُکم  قیلوچی کیم بار؟!

اِیندی  مَنه  بُو  جاهِلی  شَک و گوُمانلر  قانون و حُکملرگه  اَیله نیب بُولگن، الله نی قانونلرینی  چیتگه سُوریب  قوُیگندن سُونگ، اوُندَن  کِیینگی  جاهِلیَتنینگ  یَنه  بیر  کوُرینیشلریدَن  بیری، عَیالّرنینگ  مَلَعِی عامنی  اوُرته سیده  اوُزینی  آچیق  کوُرسَتیشی  بُوله دی. بیز  بُونی  آته تورک، رِضاخان و باشقه سکولار حُکومَتلرنی  زَمانیده، حَتّی  اوُزیمیزنی  مَحَلّی  سکولار  پَرتِیَه لرده  هَم،حِجابنی  کشف  قیلیش  توُغریراق قیلیب اَیتگنده  عَورَتنی  کشف  قیلیش  قالیبیده  کوُرگنمیز و حاضیرگی  کوُنده  هَم  کوُریب  توُریبمیز. جَمیَعتده گی  عَیالّرنی  بیهَیالیگی،بیپروالیگی یا اولرنی خار بولیشی یا الله بیکیتیشگه  بُویُورگن  نَرسه نی کوُرسَتیش  حَقیده  قیدیریب، تحقیق  قیلیشگه، کوُپ  اِضاح  بیریشگه  حاجَت  یُوق، چُونکی  بیزلر  هَمّه میز  بُو  نَرسه لرنی  اوزیمیزنی  اَطرافیمیزده  یا  سپُوتنیک، اِجتمائِی  کنلّرده  کوُریب  توُریبمیز. 

عَورَتنی  کشف  قیلیش، آدَم  وهَوانی  یَله نغاچ  بُولیشی، بُو  شَیطان  قوُلگه  کِیریتگن  وَسوَسَه لرینینگ نَتیجَه سی  بُوله دی. شَیطان و اوُنگه  اِیرگشگنلر  عَیالّرنی  یَله نغاچ  قیلیش آرقه لی  مَنه  بُو  جاهِلی جَمیعَتده  یَشَیاتگن  اِنسانلر اوُچُون  فقط  بیر  قارین و شَهوَتنی  قالدیریب  قوُیماقچی  بُولیاپتیلر. بُو  شَیطانّی مَقصَدلریدَن  بیری  بُولیب، شَیطان  و اوُنگه  اِیرگشگنلر  مَنه  بُو کنل  آرقه لی  اوُزلرینی  باشقه قانونلرینی  اِیلگه ری  سِیلجیتماقچی  بُولیشَدی.  

سیزلر  بیر تصَوُّر  قیلیب  کوُرینگلر، اِمامِی  مسلم  اوُزینی  صَحِیحِیده  3028 سانلی  حَدِیثیده کیلتیریشیچه: اِیرکه کلر   بیلن  بیرگه  عَیالّر  هَم  کعبَه نی  یَله نغاچ  حالده  تواف  قیلیشگن.شُو سَبَبلی هَم الله تعالی  جُوده  کوُپ جایلرده کِیییم  نِعمَتیگه و اوُندَن  فایده لنیشگه  اِِشاره  قیلگن،اَعراف  سُوره سینی 27 آیتیده  بَنی آدَمنی  آگاه لنتیریب ،شَیطان آدَمنی  باشیگه  آلیب  کیلگن بَلالر سیزلرنی هَم  باشینگیزگه تُوشمَسین و وَسوَسَه لری  بیلن  سیزلرنی هَم یَله نغاچ  قیلمَسِین  دیب ، اِحتیاط  بُِولیشگه چَقیرَدی.

مَنه بُو واقِیعِیَتنی  توُشُونیش  نَتیجه سیده ، آدَملرنی  یَله نغاچ  قیلیشلیک  شَیطانّی  اِنسانّنینگ  یَرَتیلیش دَوریگه  باریب ته قه له دیگن  اِیسکِی، قدیمی  مَقصَدلریدَن  بیری  بُولگنینی  بیلیب  آله میز. مَنه  بُو مَرحَله نی  عَمَلگه  آشِیریش و اِنسانلرنی  یَله نغاچ  قیلیش  شَیطان و اوُنی  یارانلرینینگ  آدَم  فرذندیگه قرشی  توُزگن  ستراتِیگیک  ریجَه لریدَن  بیری  بُوله دی. الله تعالی  اَحذاب  سُوره سینی  33 آیَتیده  مَنه بُو جاهِلی عادَتگه  اِشاره  قیلیب اَیته دی:

  وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى”(احزاب/33)

اِیلگه ریگی  دِینسِیزلیکده گی  یَسَن- توُسَن که بی  اوُزینگیزنی کوُز- کوُز  قیلمَنگیز!

مَنه  بُو  اَیتیب  اوُتیلگن  اوُچ  کوُرینیش  جاهِلّیک، توُشُونمَسلیکنی  اَساسیگه  کوُره  صادِر  بُوله دی، حَقیقتنی  یاردَمی  بیلن  بُولرنی  حِمایَه  قیلیب بُولمَیدی؛ یَعنی هیچ  کیم  دَلیل  کیلتیریش و حَقیقتنی یاردَمیده  بُولرنی  حِمایه  قیلیشگه  قادِر اِیمَس. شُو  سَبَبلی  هَم مَنه  بُوندَی  جَمیَعتلرده گی جاهِلّر اوُزلرینی  تعَصُّبلری،قیسَرلیگی، اِیکّی آیاغِینی  بیر  اِیتیکگه  تیقیب  آلِیشلری  و قوُرَالنی  کوُچی  بیلن مُحالفلریگه  اوُز کوُچینی  کوُرسَتیشَدی. الله تعالی  فتح  سُوره سینی 26 آیتیده جاهِلیَتنی  قِیزیقّ قانلیک، تکبُّر، بیر  اِیشگه  تعَصُّب  بیلن  یاپیشیب  آلیش  دِیب  تعریفلیدی:

 إِذْ جَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافي‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ. 

اوُزینی  نااوُرین  حاهِیشلریگه  یاپیشیب  آلیش، نَجاد و قوم  یا  قبیله گه  نِسبَتاً  تعَصُّبده  بُولیش، جُوده  کم بیلیمگه  اِیگه  بُولیش، عَقیده و اَندیشه لردَن  دَلیلسیز  طرَفدارلیک  قیلیش، جاهِلِیَت  حَمِیَّتِی، تعَصُّبنی مَعناسی  بُوله دی.

مَنه  بُو صُورَتده ، بیز جاهِلِیَتنی  شَخصلرنینگ  قلبی، فِکری، قانونلری، اولرنی  اوُستیده  حاکم  بُولگن حُکملر، مَنه  بُو فِکرلر و قانونلرنی  جَمیعَتده  عَمَلی  صُورَتده  ظاهِر  بُولیشی، بُو  جاهِلِیَتنینگ مُحالفلریگه  نِسبَتاً  قندَی  مُعامَله  قیلیشیگه  قه رَب  اوُنگه  بَها  بیرَمیز. اَیتیب  اوُتیلگن  نَرسه لر جاهِلِیَتنی  تُورت  کوُرینیشی، اوُصلوُبی، مَفحُومی  بُولیب، اولرگه  آیتلر هَم  اِشاره  قیلیب  توُریبدی.

زَمان  نظریدَن  آلیب  قه رَگنده  هَم، رسول الله صلی علیه وسلمنی  یُوباریلیشلریدَن  آلدینگی  دَورنی جاهِلِیَِتنینگ  اَوَّلگی  دَوری  دیب  ناملنگن. اَلبتّه  اَیتیب  اوُتیلگن  آیَتلر، هَمده  قرآنده گی  شُونگه  اوُحشَش  آیَتلرده  بُو حَقیده  اَیتیلیشیچه، الله تعالی هَم مَنه  بُو دَورنی  بُولگنلیگینی تصدیقلیدی، بَعضیلر بو دَورنی  پَیغَمبَریمیز  یُوباریلیشلریدَن  آلدینگی 150-200 ییلنی اوُز  اِیچیگه  آلیشینی  اَیتیشگن.

Жохилият. (1)

“Жахл” калимаси хақга эргашмаслик маъносидан келиб чиқади; яъни хақга қарши амал қилаётган киши, бу киши қилаётган амалига нисбатан огох бўладими ё ноогох  бўладими фарқи йўқ, мана бундай кишига жохил дейилади. 

Шу сабабли хам, Алусий ва ибни Манзурга ўхшаш ўтган уламолар айтишганки: ўзида бор илмга амал қилмаган кишини жохил дейилади.

Энди бу сохада билимга эга эмас  ва хақиқатда огох бўлмаган хақни зиддига амал қиладиган кишини масаласига келсак, масалан киши бир эхтиёжи бор одамни кўради, лекин мухтож одам ўзини эхтиёжини ошкор қилмагач, у шахс бу одамни ўзига бой, бадавлат киши деб ўйлайди. Аллох таоло мана бундай хақиқатни фахмламаган кишини хам жохил деб айтадики:

 يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ(بقره/273)

Шундай мухтож кишилар борки, уларни вазминликлари ва қаноатлари  сабабли жохил киши уларни бой, бадавлат кишилардан деб ўйлайди.

Яъни бу ердаги жахл ва жохил хақида  айтмоқчи бўлган манзуримиз шуки, тараф шундай мусулмон бўладики  ,  ўзига хос ахкомларга нисбатан жохил бўлиши , аммо бошқа ўринларда эса олим бўлиши мумкин. Ёки бўлмасам хақ ахкомларида жохил бўлиши билан бирга айтилган ўринларда хам жохил бўлган ғайри мусулмон бўлиши хам мумкин.

Энди мана бу кўринишда, ана  ўша  айтиб ўтилган ғайри мусулмон кишининг  жахолатини шиддати кучайган ва  умумий маданият  холатига кириб холат, йўл, равиш, одоб ва расми – русум кўринишига айланиб бўлган. Мана шу умумий маданият  бу шахсни арзиши ва арзишини зиддини, керакли ва керакмас нарсаларини,қонунларни , уни бу дунёга нисбатан кўз- қарашини таъйин қилади, бу шахсда  ўзига хос  ақида, рафторларни келтириб чиқарадики, мана бу шахсни дунё  қарашини  шакллантириб беради.

Жамиятдаги  жахолат мана бу даражага кўтарилса, етса , аллох таоло бу жамиятни сифатлаганда жохилият калимасини ишлатади. У зот  бу жохилиятни ишлатилиш ўринларини , қирраларини  тўртта маданий сурада равшан қилиб беради:

-Оли –имрон сурасини 154 оятида  андиша ва қалбдаги гумон, зон хақида сухбат қилиб мархамат қиладики:

 “یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/154)

Аллох хақида нотўғри,динсизларча  бадгумон қилишган эди.

Жохилиятни шакки ,бу инсонларнинг  ақидалари, дунё қарашларини устига гумон,зон,шакни хукмрон бўлиши маъносини билдиради. Бу нарсани бугунги кунда бизлар, секулярларни тахсил кўрган, авом тоифасининг ўзаро конференцияларида кўришимиз мумкин.  Уларнинг  инсонни яратилиши , мавжудияти, худо, жаннат, ғайбга оид ишлардаги ишончлари, ақидаларининг  пойдевори  тасаввуротга асослангандир; яъни улардаги  ишончнинг  асл пойдеворини аниқ хотиржамлик эмас , шак ва  гумон ташкил қилади.

-Энди фикр ва қалбдаги шак , гумондан сўнг биз моида сурасини 50 оятида  жохилиятни жуда кўп учрайдиган  қирраси, пойдеворига ишора қилмоқчимиз, бу қонун тузиш масаласидаги жахолат, жохилият бўлади. Бу бугунги кунда биз барча давлатларни, секуляр партияларни  қонунларида кўриб турган нарса. Секуляризм динида , уни турли- хил мазхабларида асл   пойдеворни ташкил қилган қонунлар,  аллохнинг  шариатидаги  қонунлардан олинмаган, балки аллохнинг  шариатига қарши холатда тузилган бўлиб ,аллохнинг  қонунларини нобуд қилиш йўлида  ишлаб чиқарилгандир. Аллох таоло мархамат қилади:

 “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/50)

Динсизлик хукмрон бўлишини истайдиларми?! Иймонлари комил бўлган қавм учун аллохдан хам гўзалроқ хукм қилувчи ким бор?!

Энди мана бу жохилий шак ва гумонлар  қонун ва хукмларга айланиб бўлган, аллохни қонунларини четга суриб қўйгандан  сўнг, ундан кейинги жохилиятни яна бир кўринишларидан бири, аёлларнинг малаи омни ўртасида ўзини очиқ кўрсатиши  бўлади. Биз буни отатурк, ризохон ва бошқа секуляр хукуматларни замонида,  хатто ўзимизни махаллий секуляр партияларда хам , хижобни кашф қилиш тўғрироқ қилиб айтганда авратни кашфи қилиш қолибида кўрганмиз ва хозирги кунда хам кўриб турибмиз. Жамиятдаги аёлларни бехаёлиги, бепарволиги ё уларни хор бўлиши ё аллох бекитишга буюрган нарсани кўрсатиш хақида қидириб, тахқиқ қилишга, кўп изох беришга  хожат  йўқ, чунки бизлар хаммамиз бу нарсаларни ўзимизни атрофимизда ё спутник , ижтимоий каналларда  кўриб турибмиз.

Авратни кашф қилиш,одам ва хавони яланғоч бўлиши , бу шайтон қўлга киритган   васвасаларининг  натижаси бўлади. Шайтон ва унга эргашганлар аёлларни яланғоч қилиш орқали мана бу жохилий жамиятда яшаётган инсонлар учун  фақат бир қорин ва шахватни қолдириб қўймоқчи бўляптилар. Бу шайтонни мақсадларидан бири бўлиб, шайтон ва унга эргашганлар мана бу канал орқали ўзларини бошқа қонунларини илгари силжитмоқчи бўлишади.

Сизлар бир тасаввур қилиб кўринглар, имоми Муслим ўзини сахихида 3028 сонли хадисда келтиришича : эркаклар билан бирга аёллар хам  каъбани яланғоч холда тавоф қилишган. Шу сабабли хам аллох таоло жуда кўп жойларда кийим неъматига  ва ундан фойдаланишга ишора қилган, аъроф сурасини 27 оятида бани одамни огохлантириб, шайтон одамни бошига олиб келган балолар сизларни хам бошингизга тушмасин ва васвасалари билан сизларни хам яланғоч қилмасин деб, эхтиёт бўлишга чақиради.

Мана бу воқеиятни тушуниш  натижасида , одамларни яланғоч қилишлик шайтонни инсонни яратилиш даврига бориб тақаладиган эски, қадимий мақсадларидан бири бўлганини билиб оламиз. Мана бу мархалани амалга ошириш ва инсонларни яланғоч қилиш шайтон ва уни ёронларининг  одам фарзандига қарши  тузган  стротегик режаларидан бири бўлади . Аллох таоло ахзоб сурасини 33 оятида мана бу жохилий одатга ишора қилиб айтади:

  وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى”(احزاب/33)

Илгариги динсизликдаги ясан-тусан каби ўзингизни кўз-кўз қилмангиз!

Мана бу айтиб ўтилган уч кўриниш жохиллик, тушунмасликни асосига кўра содир бўлади, хақиқатни ёрдами билан  буларни химоя қилиб бўлмайди; яъни хеч ким далил келтириш ва хақиқатни ёрдамида буларни химоя қилишга қодир эмас. Шу сабабли хам мана бундай жамиятлардаги жохиллар ўзларини таъассублари, қайсарлиги,икки оёғини бир этикга тиқиб олишлари ва қуролни кучи билан мухолифларига   кучларини кўрсатишади. Аллох таоло фатх сурасини 26 оятида жохилиятни қизиққонлик,такаббур, бир ишга таъассуб  билан ёпишиб олиш деб таърифлайди:

 إِذْ جَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافي‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ. 

Ўзини ноўрин хохишларига ёпишиб олиш, нажод ва қавм ё қабилага нисбатан таъассубда бўлиш, жуда кам билимга эга бўлиш, ақида ва андишалардан далилсиз тарафдорлик қилиш , жохилият хамияти, таъассубни маъноси бўлади.

Мана бу суратда, биз жохилиятни  шахсларни қалби, фикри,қонунлар, уларни устида хоким бўлган хукмлар ,мана бу фикрлар ва қонунларни жамиятда амалий суратда зохир бўлиши, бу жохилиятнинг мухолифларига нисбатан қандай муомала қилишига қараб  унга бахо берамиз. Айтиб ўтилган нарсалар жохилиятни тўрт кўриниши,услуби, мафхуми бўлиб, уларга оятлар хам ишора қилиб турибди.

Замон назаридан олиб қараганда хам, росулуллох саллаллоху алайхи васалламни юборилишларидан олдинги даврни жохилиятнинг  аввалги даври деб номланган. Албатта айтиб ўтилган оятлар, хамда қуръондаги  шунга ўхшаш оятларда бу хақида  айтилишича, аллох таоло хам мана бу дарвни бўлганлигини тасдиқлайди ,баъзилар бу давр  пайғамбаримиз юборилишларидан олдинги 150-200 йилни ўз ичига олишини айтишган.

Жаъфарий шиъаларнинг хузурида  ақл дунёга келтирган нарсаларни,ривоятларни сихатини текширишдаги аслий меъёр.

Холид хўромий.

Исломий мазхаблар ва тафсирлар билан танишув  масалаларига оид силсила мақолаларини   баён қилаётган пайтимизда, фақат мана бу фирқани ўзини манбаъларига мурожаъат қилишга харакат қилдик ва хатто бошқа исломий фирқаларни назарларини айтишдан ўзимизни тийдик, охирги мухокама хам ўқувчини ўзини зиммасига топширилди.

Мана бу заминада Табрисий ўзини “ихтижаж” номли китобида имоми Боқирдан, у киши эса росулуллох саллаллоху алайхи васалламдан ривоят қилиб айтадики: ” сизларга бир хадис айтилган пайтда уни қуръон ва мени суннатим билан текширинглар, агар аллохни китоби ва мени суннатимга мувофиқ келадиган бўлса, уни қабул қилинглар ва қуръонга мухолиф келган нарса бўлса қабул қилманглар”.  [1].

Бундай ривоятлар жаъфарий  шиъалари  қабул қиладиган имоми Жаъфар Содиқ рохимахуллох томонидан хам айтилган: ” бизга нисбатлаб айтилган хар қандай хадисни қабул қилманглар, агар  бу хадис қуръон ва суннатга мувофиқ келадиган бўлса қабул қилинглар.”  [2]

У киши бошқа бир жойда айтадики: ” аллохдан қўрқинглар ,биздан нақл қилинаётган нарса парвардигоримизни каломига ва пайғамбар саллаллоху алайхи васалламни суннатларига мухолиф бўладиган бўлса, қабул қилманглар, чунки биз бир хадисни келтирган  пайтимизда : аллох мархамат қилади росулуллох мархамат қилдилар”, деб айтамиз.^([3]).

Имоми Боқир рохимахуллох айтадики:” бизлардан сизга етказилган нарсага қаранглар, агар қуръонга мувофиқ келадиган бўлса уни қабул қилинглар ва агар мухолиф бўладиган бўлса қабул қилманглар.” ^([4]).

Пайғамбаримиз саллаллоху алайхи васалламдан ривоят қилиниб у киши мархамат қиладиларки:” мендан сизларга хадис етказилган пайтда уни аллохни китоби билан солиштиринглар, агар унга мувофиқ келса қабул қилинглар, унга мухолиф бўладиган нарсани деворга уринглар.”  ^[5]

Имом Ризо рохимахуллохдан ривоят қилинадики: агар ривоятлар қуръонга мухолиф келадиган бўлса, мен уларни ёлғон деб хисоблайман. ^[6]

Иброхим ибни Сулийни айтишича: ” Али ибни Мусо Ризо алайхиссалом тарих бўйича замон бошлангандан буён ўзини давригача энг огох шахс хисобланган. Маъмун хар-хил нарсалар хақидаги саволлар билан у кишини имтихон қилиб кўрар ва у киши жавоб берардилар; бундан ташқари у кишини айтган нарсалари, гувохлари қуръондан келтириларди.[7]

Шундай бўлгач жаъфарий шиъаларни назарлари бўйича меъёр қуръон хисобланади, қуръонга мувофиқ келган нарса қабул қилинади ва унга мухолиф келгани эса қайтарилади ва деворга урилади.

Аммо мана шу хам бузғунчилар ва ғуллот учун жиддий хатар хисобланади, шу сабабли хам ўзини одатдаги йўналиши бўйича бошқа бир фитнани бошлашади:

Қуръон етмишта қорин, тубга эгадир! Уни илми хам махсусан имомларга тегишли бўлиб, жахондаги бошқа хеч ким бу илмдан бахраманд бўлмаган!!  Имомларни сўзлари хам уларни ақидаларини аксидир, яъни воқеиятда биз агар имомларни сўзларидан бир нарсани тўқимоқчи бўлсак , мўъминлар уни қабул қилмасдан мушкилотга учраган пайтимизда айтамизки: мана бу имом айтган ана ўша етмишта қоринга тегишли нарсадир! Ва сизлар буни ўзингиз тушунишга қодир эмассизлар, шундай экан уни қабул қилишдан бошқа чорангиз йўқ.

 Мана бу одамлар имомларга нисбатлаган тафсирлардан бири имом Аскарий рохимахуллохга нисбатланган тафсир бўлади. Шиъаларни  энг катта уламоларидан бири бўлган Шуштарийни шиъаларга ёлғон нарсаларни нисбатлайдиган мана бу гурухни ёлғон тўқималари ва тафсирлари , махсусан мана бу тафсир хақида ёзадики:  агар мана бу тафсирдаги хабарлар сахих бўладиган бўлса, исломни асли хам сахих бўлмай қолади!  Чунки у иккита бир-бирига қарама –қарши бўлган нарсани ўзида жамлаган, бу ишни ўзи амри махолдир!  ^([8])

Энди мана бу тафсилотларни хисобга олиб айтиладиган бўлса, жаъфарий шиъалари билан ташайъюга нисбатланган ғуллотларни ўртасидаги фарқни тушунмайдиган ва шиъаларни фақат бир гурухини сўзига асосланиб бошқа шиъалар хақида хукм чиқарадиган кимсаларни мана бу аралаштириб ташлашликлари қасддан қилинган масала бўлади. Яъни бу иш уларнинг имомия шиъаларини ақидалари хақидаги жахолатлари сабабли эмасдир. Кўпинча шайтон ва уни ёронларини жибхасида жойлашиб олган мана бу золимлар, беинсофлар тўдаси, мана бу бир-бирига қарама – қарши бўлган фирқаларни бир –биридан ажратишмайди. Агар улар мана бу қарама-қарши бўлган фирқаларни ажрата билишганда, жаъфарий шиъаларга қилаётган хамлаларида ва рухий жангларни келтириб чиқаришда ва мусулмонлар ўртасига  янада кўпроқ тафрақа солишда ва нихоят мусулмонларни мусулмонлар билан машғул қилиб ички жангларни юзага чиқаришда  фойдаланишарди. 

---

[1]– طبرسي، الاحتجاج ص 229. باب: احتجاج  ابي جعفر في أنواع شتي، الكافي،1/96،التهذيب، 1/275،الاستبصار وغيره.

[2]– رجال الكشي:ص 195، البحار 2/239، رجال ابي‌داود:517.

[3]– رجال الكشي: ص 195، در ذكر مغيره بن سعيد، البحار،2/239، رجال ابي‌داود،517.

[4]– الأمالي للطوسي: 1/237، وسایل الشيعة، 27/120، البحار 2/235.

[5]تفسير نوين محمد تقي شريعتي ص 19 و مقدمه تفسير آيت الله طالقاني ص 17

[6]عزیزاللهعطاردی،اخباروآثارحضرتامامرضا (علیهالسلام)،ج1،ص 277

[7]صدوق، [بي تا]، «الف»، ص 525

([8]) الأخبار الدّخيله، ص228.