Мазхаблар хужжат сифатида қабул қилган манбаълардан кўра тарихий ривоятларни афзалроқ кўришлик хам вахдатга монеълик қилади. (5)
Корзон Шаккок
Ахли суннат деб маъруф бўлган бугунги мазхаблар ва фирқаларнинг иттфоқ қилган манбалари қуйидагилардан иборатдир: 1- қуръон 2- суннат 3- ижмоъ 4- қиёс.
Шиъа уламолари хам тўрт асл яъни: 1-қуръон 2- суннат 3- ақл 4- ижмоъни, хужжат келтириш учун аслий манбаълар сифатида қабул қилишади.
Мана шунга қарамасдан санаб ўтилган ўринларни ўрнига, шак ва гумонлар топилиши қатъий бўлган ёки аксари бузилган ё бир воқеа хақида хилма-хил назарга эга тарихий ривоятлардан хужжат сифатида фойдаланишади. Биринчи ва иккинчи хижрий қарндаги барча тарихлар девон қилинган эмас…..аввалда “муслим” ва унга ўхшаганларни ривоят ва ахборлари ахли суннат деб маъруф бўлган мазхаблар ва фирқаларнинг тарих бўйича кўз-қарашларини асоси сифатида ишлатилган, тарихчилар хам ундан ўзларини асарларини девон қилишда фойдаланишган; шиъаларни орасида хам худди шу жараён содир бўлган……шу билан бирга барча исломий фирқаларни китобларида заиф ривоятлар, исроилиётлар топилиши мумкинлигини хамма яхши билади.
از موانع وحدت (5) برتری دادن روایتهای تاریخی بر منابع قابل استناد مذاهب
به قلم: کارزان شکاک
منابع متفقٌ علیه در فرق و مذاهب کنونی معروف به اهل سنت عبارتند از .1- قرآن 2- سنت 3- اجماع 4- قیاس .
علمای شیعه نیز چهاراصل: 1- كتاب (قرآن) 2- سنت 3- عقل 4- اجماع را جزو منابع اصلی مورد استناد خود می دانند.
با این وجود دیده می شود که به جای تمام این موارد، روایتهای تاریخی که احتمال شک و گمان در آنها قطعا وجود دارد و یا اکثرا آلوده و دارای تنوع در یک رویداد هستند مورد استناد قرار می گیرند. روشن است که همه تواریخ در قرن اوّل و دوم هجرى تدوین نشده اند.. در ابتدا اخبار و روایات «مسلم» و امثال او بود که مبناى نگارش تواریخ فرق و مذاهب معروف به اهل سنت قرار گرفت و مورّخین از آنها در تدوین آثارشان استفاده کردند؛ کما اینکه در شیعه نیز همین پدیده روى داد.. و علاوه بر این کسی هم شکی در وجود روایتهای ضعیف و اسرائیلیات در کتب حدیثی تمام فرق اسلامی ندارد .
در این زمینه تنها به ذکر یک مثال در مورد سلیم بن قیس و روایتهای تاریخی او می پردازیم تا بدانیم تا چه اندازه می بایست در اعتماد به روایتهای تاریخی با سخت گیری و موشکافی منهجی برخورد کرد.
احمدبن حسین بن عبیداله غضائری معروف به ابن غضائری مولف كتاب الضعفاء، متوفی بین سالهای 430 تا 450 هـ یكی از عالمترین كارشناسان علم رجال هزار سال قبل، در كتاب خود (الضعفاء) مینویسد: سلیم بن قیس هلالی عامری از ابوعبدالله (ع) حسن (ع) و حسین (ع) و علی بنحسین (ع) روایت نقل میكند و این كتاب مشهور به او منسوب است. اصحاب ما می گویند كه سلیم شناخته شده نیست و در خبری هم از او یادی نیست. اما من خود نامش را در مواردی جز كتاب او و جز روایات ابان ابی عیاش از او دیده ام. ابن عقده در رجال امیرالمومنین احادیثی از او آورده اما خود كتاب منسوب به سلیم بدون شك ساختگی است..[1] و در مورد ابان بن ابی عیاش میگوید: ابان ابن ابی عیاش و نام ابوعیاش هارون است تابعی است از انس ابن مالك و علی ابن حسین روایت نقل میكند. ضعیف است. مورد توجه نیست. اصحاب ما ساخت كتاب سلیم بن قیس را به او نسبت میدهند.[2]
شیخ مفید نیزمیگوید:”این كتاب قابل اعتماد نیست و در آن تخلیط و تدلیس صورت گرفته است”[3]
بر همین اساس است که کسانی چون محمد قطب رحمه الله بر این باورند که تاریخ اسلامی را باید از نو نوشت و بخصوص تاریخ صحابه را باید با عینک قرآنی مورد بازخوانی قرار داد.
حالا اشخاصی که روایتهای آشفته ی تاریخی بر قرآن و منابع قطعی مورد استناد مذاهب برتری می بخشند و با این روایتهای تاریخی به مذهب مخالف می تازند بدون شک انسانهای آگاه و متعادلی نیستند و به عنوان یکی از موانع وحدت میان مسلمین عمل می کنند.
[1]همان منبع ص 43 به نقل از كتاب الضعفاء – خطی مرحوم آیتاله نجفی – قم كتابخانه آیه اله نجفی ورق 5 عكسی از مجموعه 155 ورق 234 قهپایی / مجمع 3/156 و نیز در: حلی /خلاصه 82 و 83 + ابن داوود / رجال 1 /106 ش 732- 2/249ش226)
[2]كتاب الضعفاء / پیشین. ورق 1/عكسی / پیشین 229- قهپایی / مجمع 1/ 15 و 16)
شیخ محمد ابن عبدالوهاب رحمه الله منهجینی مخالف لری او کیشی و نجد اولامالرینی اَیبله یاتگن نرسه لردن بیری، شیخ محمد ابن عبدالوهاب رحمه الله کافرلرگه تعَلّوقلی بولگن حکمنی مسلمانلرگه تطبیق قیلگَنیدیر. کییینگی مسله ایسه بغدادینینگ اسلامی دولَتینی جماعت شیخ محمد ابن عبد الوهاب و نجد اولامالرینی تفکّوراتینی یولگه قوییشگن، اما اولر اوزلری حقیده هیچ نرسه دیییشمگن ایدی. منه بو سوزلر قیسی درجه ده توغری بوله دی؟
ج: محمد ابن عبد الوهاب اوزیگه مخالف مسلمانلرنی مشرک دییش بیلن اولرنی آچیق و روشن تکفیر قیلَردی. و بونگه مثال کیلتیریب ایتَردیکی: عبدالقادیر گیلانی و اونگه اوخشه گنلردن سورشگنیگه اوخشدیر. منه بو زمینه ده اونته لیک نقصانلرده کیلتیریشیچه، مجبور بولمه گن حالتده او هم شوندی رویشده گی اوزلری تعریف قیلیب چیگه ره لب قوییشگندیک مسلمانلر اوچون جهالت و تعویل بابیده اعتبارلی شرعی عذرلرنی کیلتیریشمیدی. [1][2]
شیخ احمد ابن زینی دهلان ( 1231-1304 ق) حرمیننی امامی، شافعیلرنی فقیهی، محمد ابن عبد الوهابنی عصریده گی صوفی مسلک بولگن ذات شیخ محمد ابن عبد الوهاب حقیده اَیته دیکی:
و حمل الآیات القرآنیة التی نزلت فی المشرکین علی اهل التوحید… [3]
محمد ابن عبدالوهاب مشرکلر باره سیده نازل بولگن قرآن آیَتلرینی اهلی توحیدگه تطبیق قیلگن کیشی ایدی……..
محمد ابن عبدالوهاب اوزینی ییتّنچی رساله سیده ابن سحیم و اونگه ایرگشگنلرگه ردّیه بیریب اولرنی تکفیر قیله دی و بهوتینی اقناع کتابیده گی سوزلرینی حوجّت قیلیب ایتدی: علی ابن ابی طالبنی فریاد قیلیب چَقیرگن کیمسه کافر بوله دی. شوندی ایگن اولرنی مسلمان دیب حِسابلیدیگن و مُوَحِّدلر بیلن بحثله شه دیگن و موحّدلرنی هوارج و کافر دیدیگن لرنی حالی قندی بولر ایکن. .[4]
آلی سعود سلطنتیده گی نجدیتنینگ اینگ کتّه مفتیسی ابن باز شرکنی تعریفیگه یاردم سورش، فریاد قیلیب اولگن یا غائب کیشیلرنی چَقیریش یاکی اولرگه قوربانلیک و نظرلر قیلیشنی مثال تریقه سیده کیلتیریب ایته دی:
Шайх Мухаммад ибни Абдулваххоб рохимахуллох манхажини мухолифлари у киши ва нажд уламоларини айблаётган нарсалардан бири , шайх Мухаммад ибни Абдулваххоб рохимахуллох кофирларга таъаллуқли бўлган хукмни мусулмонларга татбиқ қилганлигидир. Кейинги масала эса, Бағдодийнинг исломий давлатини жамоати шайх Мухаммад ибни Абдулваххоб ва нажд уламоларини тафаккуротини йўлга қўйишган, аммо уларнинг ўзлари бу хақида хеч нарса дейишмаган эди. Мана бу сўзлар қайси даражада тўғри бўла олади?
Ж: Мухаммад ибни Абдулваххоб ўзига мухолиф мусулмонларни мушрик дейиш билан уларни очиқ ва равшан такфир қиларди. Ва бунга мисол хам келтириб айтардики: Абдулқодир Гийлоний ва унга ўхшашлардан сўрашганига ўхшашдир. Мана бу заминада ўнталик нуқсонларда келтиришича,мажбур бўлмаган холатда у хам шундай равишдаги ўзлари таъриф ва чегаралаб қўйишгандек мусулмонлар учун жахолат ва таъвил бобида эътиборли шаръий узрларни келтиришмайди. [1][2]
Шайх Ахмад ибни Зайний Дахалон ( 1231- 1304 қамарий) харамайнни имоми, шофеъийларни фақихи,Мухаммад ибни Абдулваххобни асридаги сўфий маслак бўлган зот шайх Мухаммад ибни Абдулваххоб хақида айтадики:
و حمل الآیات القرآنیة التی نزلت فی المشرکین علی اهل التوحید… [3]
Мухаммад ибни Абдулваххоб мушриклар борасида нозил бўлган қуръон оятларини ахли тавхидга татбиқ қилган киши эди……
Мухаммад ибни Абдулваххоб ўзини еттинчи рисоласида ибни Сахим ва унга эргашганларга раддия бериб уларни такфир қилади ва Бахутийни ақно китобидаги сўзларини хужжат қилиб айтади: Али ибни Аби Толибни фарёд қилиб чақирган кимса кофирдир ва уни куфрида шак-шубха қилиб уни такфир қилмаган кимса хам кофир бўлади. Шундай экан уларни мусулмон деб хисоблайдиган ва муваххидлар билан бахслашадиган ва муваххидларни хавориж ва кофир дейдиганларни холи қандай бўлар экан. .[4]
Оли саъуд салтанатидаги наждиятнинг энг катта муфтиси ибни Боз ширкни таърифига ёрдам сўраш, фарёд қилиб ўлган ё ғоиб кишиларни чақириш ёки уларга қурбонлик ва назрлар қилишни мисол тариқасида келтириб айтади:
یکی از ایراداتی که مخالفین منهج شیخ محمد بن عبدالوهاب رحمه الله و علمای نجد وارد می کنند این است که شیخ محمد بن عبدالوهاب رحمه الله حکمی که متعلق به کفار است را بر مسلمین تطبیق می دهند. و سخن دیگر اینکه جماعت دولت اسلامی بغدادی مجری تفکرات شیخ محمد بن عبدالوهاب و علمای نجد بوده اند و چیزی از خودشان نگفته اند. این سخنان تا چه اندازه صحت دارد؟
ج: محمد بن عبدالوهاب با مشرک خواندن مسلمین مخالف خود به صراحت آنها را تکفیر می کند. و مثال هم می آورد و می گوید : مثل کسانی که از عبدالقادر گیلانی و امثال او درخواست می کنند. [1] در این زمینه هم در نواقض دهگانه ای که می آورد غیر از حالت اکراه آنهم آنگونه که خودشان تعریف و محدود و مرز بندی کرده اند برای مسلمین سایر عذرهای معتبر شرعی چون جهل و تاویل قائل نیستند.[2]
شیخ احمد بن زينى دحلان (1231 ـ 1304ق) امامالحرمین، مفتی و فقیه شافعیه و صوفی مسلک معاصر محمد بن عبدالوهاب در مورد شیخ محمد بن عبدالوهاب می گوید: و حمل الآیات القرآنیة التی نزلت فی المشرکین علی اهل التوحید… [3] محمد بن عبدالوهاب کسی بود که آیات قرآن را که درباره مشرکان نازل شده بود بر اهل توحید حمل نمود…
Ихтилофларни иллатини яшириб уни йўқотмаслик хам вахдатга монеълик қилади (5)
Корзон Шаккок
Бугунги кундаги исломий фирқаларнинг улил амр шўроси ва мусулмонларни вохид ижмоъсини йўқлигидан келиб чиққан тафарруқ мушкилоти, маданиятга оид хужумлар ё маданиятга тегишли жанглар эмас, балки ақидавий масъуллар ва мубораза қилиш,филтерлаш, тарбия қилиш майдонидаги билимдонларнинг мушкилотидир. Чунки улар касалликни кашф қилиш ва уни олдини олиш ва вақтида дармон қилишни ўрнига , бу яраларни устини ёпиб яшириб қўйишган, аслида эса улар мушкилотлар оловини ўчириб ташлашлари лозим эди. Шунинг учун бу мушкилотлар кулни тагида қолган чўғга ўхшаб сақланиб қолади ва шароит мухайё бўлган пайтда яна шўълаланиб ёниб бошлайди. Тафарруқга хам мусулмонларнинг бошқа мушкилотлари каби назар билан қараш ва уни илдизи билан йўқотиш учун иллатини топиб ўзига хос равишлар билан бу иллатларни йўқ қилиш керак.
Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, агар бир шахс бошқа бир кишини молини бехуда сарфлаб юборган ё ўғирлаган ё қарздор бўлган ва шу сабабли икковини ўртасида душманчилик вужудга келган бўлса, ва сиз буларни ўртасини келиштириб қўймоқчи бўлсангиз, биринчи бўлиб сиз уларни аразлаши ё душманчилигини иллати нимада экани билишингиз керак. Сўнгра иллатни билгач иккинчи қадамда ана ўша иллатни йўқотишингиз керак бўлади, яъни молни шахсга қайтаришингиз ё етказилган зарарни тўлатиб беришингиз лозим. Агар сиз бундай қилмайдиган бўлсангиз ва шахс сизни юзингиз хурматини риоя қилиб ё қўрқиб ё бошқа далилга кўра зохирда ярашганга ўхшаса хам, аслида ичидаги кина ва нафрат ўша холича ўзини кучида қолади.
از موانع وحدت (5) : سرپوش گذاشتن و برنداشتن علل اختلاف
به قلم: کارزان شکاک
امروزه چالش فرق اسلامی و تفرق ناشی از نبود شورای اولی الامر و اجماع واحد مسلمین چالش تهاجم فرهنگی و جنگ تمدنها نیست بلکه چالش مسئولین عقیدتی و خبرگان عرصه ی مبارزه و تصفیه و تربیت هستند که سعی دارند به جای آسیب شناسی و پیشگیری و درمان به موقع به سرپوش گذاشتن و کتمان آسیبهائی اقدام کنند که باید خنثی و خاموش گردند، اما همچون آتش زیر خاکستر به صورت زنده عمل نموده و منتظر فراهم شدن زمینه های شعله ور شدن می باشند. باید به تفرق به عنوان یکی از بزرگترین مشکلات مسلمین همچون سایر مشکلات زندگی نگاه کرد که جهت ریشه کن کردن آن نیاز به شناخت علل پیداش آن و روشهای رفع این علل دارد .
به عنوان مثال اگر شخصی مال کسی را هدر داده یا دزدیده یا بدهکاراست و به این دلیل بین این دو دشمنی به وجود آمده و شما قصد آشتی دادن آنها را دارید، در ابتدای امر باید بفهمید علت این قهر و دشمنی چیست؟ سپس با شناخت علت در دومین قدم باید علت را از بین ببرید، یعنی مال را به شخص برگردانید یا جبران ضرر نمائید؛ در غیر این صورت اگر شخص به خاطر رعایت حرمت شما ،ترس یا هر دلیل دیگری، در ظاهر اظهار آشتی کند باز کینه و نفرت به قوت خود باقی می ماند .
گاه علت اختلاف سوء برداشت از آیه یا روایتی است که در ادبیات عربی کلمه ی مورد نظر دارای چند معنی مشترک است و امکان اجتهاد و تأویل اشتباه در مورد آن وجود دارد. به عنوان مثال کلمه «عین» در زبان عربی، در بین چند معنا مشترک است. از جمله:چشم، جاسوس، چشمه آب.
اگر کسی بگوید: رفتم پیش دکتر، عین، یا، عین، دشمن را دستگیر کردیم یا از، عین، زلالی آب نوشیدم. با قراینی که گوینده گفته ما می توانیم منظور او را از چنان کلمه ای بفهیم.
در قرآن هم ما به چنین کلماتی بر می خوریم . مانند سیدنا یوسف علیه السلام که از کلمه ی «رب» معنی پادشاه را اراده کرده بود که الله متعال از زبان وی می گوید: وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُۥ نَاجٖ مِّنۡهُمَا ٱذۡكُرۡنِي عِندَ رَبِّكَ (يوسف/ 42) «[یوسف خطاب] به یکی از آن دو که میدانست آزاد میشود گفت: مرا در پیش سرور خود [یعنی شاه مصر] یادآور شو.»
یا در جای دیگری الله متعال باز از زبان سیدنا یوسف علیه السلام میفرماید:أَمَّآ أَحَدُكُمَا فَيَسۡقِي رَبَّهُۥ خَمۡرٗاۖ (يوسف/ 41) «اما یکی از شما [که در خواب دیده است که انگور برای شراب میفشارد، آزاد و دوباره ساقی مجلس میشود و] به سرور خود نوشیدنی میدهد.»
آیا کسی می تواند به خود اجازه دهد و بگوید سیدنا یوسف علیه السلام پادشاه را در جای الله قرار داده و او را «رب» نامیده و …!! حالا اگر کسی چنین برداشت اشتباهی کرد چه؟ تنها راه حل آسیب شناسی دقیق و کالبدشکافی و انجام آزمایشات تخصصی جهت شناسائی بیماری بدن به عنوان اولین قدم و سپس ارائه ی درمان است.
ایجاد اتحاد میان فرق مختلف اسلامی تنها با شعار و سرپوش گذاشتن بر علل به وجود آمدن تفرق امکان پذیر نیست. بلکه بهترین راه حل پیدا کردن علل این تفرق و کینه ها و سپس درمان آنهاست.
زمانی که یک شافعی با یک حنفی یا یک حنفی با یک حنبلی و غیره مرتکب آنهمه جنگ و خونریزی می شوند و با پیدا شدن قدرتی به نام شیعه این کشتارها و تکفیر کردنهای همدیگر می خوابد، این به دلیل شناخت علل و درمان علل نیست، بلکه امر موقتی است که جبرا آنها را مجبور به کنار نهادن اسلحه بر علیه همدیگر کرده است و هر ان ممکن است با از بین رفتن این جبر دوباره سرباز کند .
جنگ میان این فرق با شیعه نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. باید علت جنگ در زمان و مکانی فهمیده شود. گاه دیده می شود به دلیل جرمی با شیعه می جنگند که شیعه صدها سال است از این علت برائت جسته و پیروان آن را لعن و تکفیر کرده است.
در این زمینه باید روشنگری نمود و مسلمین را با آنچه هست آشنا نمود، نه آنچه که خیال می کنند وجود دارد و نه آنچه دشمنانشان از همدیگر برایشان ترسیم نموده اند. به دنبال این علت یابی است که می توان راهکار درمان و مسیر اتحاد واقعی را نشان داد .
اگر امروزه دیده می شود که در اکثر گفتگوهائی که میان فرق اسلامی و حتی گروههای موجود در یک فرقه به صورت تملقآمیز از اتحاد و وحدت صحبت می شود و بعد ازگفتگو سخنان خودشان را عملی نکردهاند و یا به صورت جبههگیری و جدل رو در روی هم قرار گرفته، بدون این که گفتگوی آنها نتایج مثبت چندانی داشته باشد و هر یک به همان موضع تفرقه زای قبلی خود برگشته اند به این دلیل است که این افراد به دلایلی این اختلافات را موشکافی نمیکنند و توجه ندارند که بسیاری از اختلافات در صورت شناسائی دقیق آنها قابل اصلاح هستند بعضی از اختلافات نیز تنها در هنگام تشکیل شورای اولی الامر جهانی و اجماع واحد مسلمین قابل حل می باشند و در این شرایط باید متروک شوند.
اما این افراد در مواردی با سرپوش نهادن بر موارد قابل حل مرتکب جرم دوروئی می گردند، مشخص است در چنین فضائی که کتمان حقایق بر ان حاکم است امید به حل اختلافات و رسیدن به یک راه حل شرعی بسیار کمرنگ می گردد . امام علی علیه السلام در این زمینه می گوید: «مبادا در دین دورویی ورزید که همبستگی و وحدت در راه حق، از پراکندگی در راه باطل بهتر است، زیرا خداوند سبحان نه به گذشتگان و نه آیندگان چیزی را با تفرقه عطا نفرموده است»([1]).
به دنبال پذیرش چنین بیماری، بیان مسأله و توضیح دقیق مفاهیم بحث است. در بسیاری موارد دیده شده که علت بحرانی که ما به خاطر حل مسایل تفرقه انگیز مذهبی درگیر آن هستیم بیش از آنکه به فاسدبودن نیت یکی از طرفین برگردد، به خاطر درک نادرست از مسایل اختلاف است و مهمترین آنها مسأله فهم و درک اصطلاحات مورد مناقشه بوده است.
به همین دلیل لازم است قبل از وارد شدن به هر گفتگوئی معنای دقیق اصطلاحات مورد نظر توسط طرفین مشخص گردد، در غیر این صورت بحت و گفتگو مسیری احساسی و اکثرا انحرافی بدون استلال و برهان را خواهد پیمود .
[1]– نهج البلاغه، ترجمهی محمد دشتی، خطبه 176 شماره 7.
Тарихчи ва фиқх олимларини ижтиходий ишлардаги раъйларини бошқа замонларга хам умумлаштириш вахдатга монеълик қилади(2)
Корзон Шаккок
Бизни динимиз исломдир, уни соясида яшайдиган хар қандай мўъмин бизни биродаримиз ва опа-синглимиз бўлади, исломий фирқаларни барчасидаги уламо ва аиммалар, аллохни шариатини тўғри фахмлашда бизларнинг манбаъларимиз хисобланади; мана бу уламолар ва имомларга ўзимизни нисбатламасдан туриб хам, уларнинг тўғри назарларидан фойдалана оламиз, мусулмонларни бири эканимизни ўзи бизларга кофийдир.
(Одамларни) аллох(нинг дини)га даъват қилган ва ўзи хам яхши амал қилиб,”шак-шубхасиз мен мусулмонлардандирман”, деган кишидан хам чиройлироқ сўзлагувчи ким бор?
Вахдат йўлида ва мусулмонларнинг фикрий ва ақидавий тирик харакатининг табиий йўлида қолишимиз учун қуйидаги омилни ёдимизда сақлашимиз лозим бўлади, хар қандай замонда яшаган тарихчи ва фақих олимни ижтиходий ишлари ана ўша ўзини замонига тегишли бўлади.
Ўтган тарихдан таълим олганимиздек бир даврни тушунчаси билан кейинги даврга қарамаслик керак,яъни ўтиб кетган даврни олдимизга олиб келишни ўрнига ,ўзимизни ўша даврга олиб боришимиз ва ўша кунни тушунчаси,кўз-қараши билан тахлил қилишимиз лозим. Фиқх бўйича хам таълим олганимиздек, хар бир фиқх олими ўтган дарвга махсусан ўзидан кейинги даврга эмас, балки ўзини даврига муносиб назарни содир қилган. Шу сабабли хам фиқх олими ўзини замонининг фарзанди хисобланади, бу олимнинг шариатдаги ижтиход қилса бўладиган,ўзгарувчан ишлардаги назарини тушуниш учун ўша замонга мурожаъат қилиш керак, уни назари ўзини замонига тегишли эканини тушуниб олишимиз лозим.
Бунга қўшимча равишда тарихчи ё фиқх олимлари бир ходиса ё фиқхий масала хақидаги ўзини шахсий кўз-қарашини баён қилган бўлиши хам мумкин, бошқа манбаълар ва фикрлар бор бўлиб туриб ана ўша шахсий назарни ўзига кифояланиб қолиш тўғри бўлмайди. Аслида энг яхши йўл шуки, барча оятлар, хадислар, тарихий ривоятлар хар қандай мавзуда бўлишидан қатъий назар текширилиши ва бунга қўшимча равишда ўша асрга хоким шароит умумий суратда ва хар бир тарихчини замони ва маконидаги шароити ва бошқа фиқх олимлари ва ўша замонни тарихчиларини муомала қилиш равишини хаммасини ёнма- ён қўйишлик лозим, шунда хақиқат шаръий манбаъларда бўлгандек юзага чиқади.
Аммо баъзи бир дўстларимиз учун бир қанча йиллар ва асрлар олдин вафот қилиб кетган кишиларнинг китоблари, сўзлари худди китоб ва суннати сахихга ўхшаш амал қилади. Бу хам уларнинг фақатгина мусулмон салафи солих кишилар бўлганлиги боис,чунки бу кишилар ўзларини даврларида имом, шайхул ислом, аллома каби унвонга эга бўлишган.
Буни натижасида баъзи бир дўстларимиз мана бу хурматли кишилар хақида қуйидагича фикрлашади: бугунги кунга,ислом тарихи ва мусулмонларга оид масалаларда фақат ана ўша кишиларни назаринигина баён қилиниши лозим. Агар ўтган асрларда яшаган азиз кишиларни кўзи билан хозирги мавжуд вазиятга қараётган кишилар шу холда давом этишса, вақт ўтиши билан уларни фикрлаш миқёси ва нави,гўёки бугунги кундаги дунёга тегишли эмасдек хозирги замонни тушунишга қодир бўлмайдиган , ўзига хос кўринишда бир қолибни ичига тушиб қолишади. Улар бу кетишда жохилият таъассуби, хурофотга берилиш, шаръий баён қилиш озодлигига мухолиф бўлиш, танқидни ва ўзини шаръан танқид қилишни қабул қилмаслик ,вохид уммат учун вохид ижмоъга етиш йўлидаги барча исломий фирқалар ва тафсирлардан ташкил топган улил амр шўросига қарши бўлишга дучор бўлишади.
