وَاعْتَصِمُوا

جاهلیت. (1)

“جَهل” کلیمه سی  حَقگه  اِیرگشمَسلیک  مَعناسِیدَن  کیلیب  چیقه دی؛ یَعنی  حَقگه  قرشی عَمَل  قیله یاتگن  کیشی، بُو  کیشی  قیله یاتگن  عَمَلیگه  نِسبَتاً  آگاه  بُوله دیمی  یا  ناآگاه  بُوله دِیمی  فرقی  یُوق، مَنه  بُوندَی  کیشیگه  جاهِل  دییله دی.

شُو  سَبَبلی  هَم، آلوسی  و اِبن  مَنظورگه  اوُحشَش  اوُتگن  اوُلامالر  اَیتیشگنکی: اوُزیده  بار عِلمگه عَمَل  قیلمَگن  کیشینی  جاهِل  دییله دی.

اِیندی  بُو  صاحه ده  بیلیمگه  اِیگه  اِیمس و حَقیقتده  آگاه  بُولمَگن  حَقنی  زیدّیگه  عَمَل  قیله دیگن کیشینی مَسَله سیگه  کیلسَک، مَثلاً  کیشی  بیر  اِحتیاجی  بار  آدَمنی  کوُرَدی، لیکن  مُحتاج  آدَم  اوُزینی اِحتیاجینی  آشکار  قیلمَگچ، اوُ  شَخص  بُو آدَمنی  اوُزیگه  بای،بَدَولت  کیشی  دِیب  اوُیلیدی. الله تعالی مَنه  بُوندَی حَقیقتنی  فهمله مَگن  کیشینی  هَم  جاهِل  دیب  اَیته دیکی:

يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ(بقره/273)

شُوندَی مُحتاج  کیشیلر  بارکی، اوُلرنی  وَزمینلیکلری و قناعَتلری  سَبَبلی  جاهِل  کیشی  اوُلرنی بای،بَدَولت  کیشیلردَن  دیب  اوُیله یدی.

یَعنی  بُو ییردَگی  جَهل و جاهِل  حَقیده  اَیتماقچی  بُولگن  مَنظوریمیز  شُوکی، طرَف  شُوندَی  مُسُلمان بُوله دیکی، اوُزیگه  حاص اَحکاملرگه  نِسبَتاً  جاهِل  بُولیشی، امّا  باشقه  اوُرینلرده اِیسه  عالم  بُولیشی مُومکین. یاکی بُولمَسَم  حَق  اَحکاملریده  جاهل  بُولیشی  بیلن  بیرگه  اَیتیلگن  اوُرینلرده  هَم  جاهِل بُولگن  غَیری  مُسُلمان  بُولیشی هَم مُومکین.

اِیندی  مَنه  بُو  کوُرینیشده، اَنه اوُشه  اَیتیب  اوُتیلگن  غَیری  مُسُلمان  کیشینینگ  جَهالتینی  شِدّه تی کوچَیگن و عُمُومِی  مَدَنِیَت  حالتیگه  کیریب  حالت،یُول رَویش،آداب و رَسم –رُسُوم  کوُرینیشیگه  اَیله نیب  بُولگن. مَنه  شُو عُمُومِی  مَدَنِیَت  بُو شَخصنی  اَرزیشی و اَرزیشینی  زِدّینی، کِیرکلی و کِیرکمَس نَرسه لرینی، قانونلرنی، اونی بُو دُنیاگه  نِسبَتاً  کوُز- قه رَشینی  تعیین  قیله دی، بُو شَخصدَن  اوزیگه حاص عَقیده، رَفتارلرنی  کیلتیریب  چیقه رَدیکی، مَنه  بُو شَخصنی  دُنیا  قه رَشینی شَکلّنتیریب  بیرَدی.

جَمیَعتده گی  جَهالت  مَنه  بُو دَرَجه گه  کوُته ریلسه، ییتسه، الله تعالی بُو جَمیَعتنی  صِفتله گنده  جاهِلِیَت کلیمه سینی  اِیشله ته دی. اوُ  ذات بُو جاهِلِیَتنی  اِیشله تیلیش  اوُرینلرینی، قِیرّه لرینی  تورتّه  مَدَنی  سُوره ده  رَوشَن  قیلیب  بیرَدی:

• آلی-عِمران  سُوره سینی 154 آیَتیده  اَندیشه  و قلبده گی  گوُمان، ظان حَقیده  صُحبَت  قیلیب مَرحَمَت  قیله دیکی:

“یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/154)

الله تعالی حَقیده  ناتوُغری، دِینسیزلرچه  بَدگومان  قیلیشگن  اِیدی.

جاهِلِیَتنی  شَکّی، بُو اِنسانلرنی  عَقیده لری، دُنیا  قه رَشلرینی  اوُستیگه  گوُمان، ظان، شَکنی حُکمران بُولیشی مَعناسینی بیلدیرَدی. بُو  نَرسه نی  بُوگونگی  کوُنده  بیزلر  سکولارلرنی  تحصِیل  کوُرگن، عَوام  طائِفه سینینگ  اوُزرا  کانفِرِنسِیَه لریده  کوُریشیمیز  مُومکین. اوُلرنینگ  اِنسانّی  یَرَتِیلیشی، مَوجُودِیَتی، خُدا،جَنّت،غَیبگه  آئِد  اِیشلرده گی  اِشانچلری، عَقیده لرینینگ  پایدِیواری  تصَوُّراتگه  اَساسله نگندیر؛ یَعنی  اوُلرده گی  اِشانچنینگ  اَصل  پایدِیوارینی  اَنیق  حاطِرجَملیک  اِیمَس، شَک و گوُمان  تشکیل  قیله دی.

• اِیندی  فِکر  و قلبده گی  شَک، گوُماندَن  سُونگ  بیز مائِده  سُوره سینی  50 آیَتیده  جاهِلیَتنی جُوده  کوُپ  اوُچرَیدیگن  قِیرّه سی،پایدیواریگه  اِشاره  قیلماقچیمیز، بُو  قانون  توُزیش  مَسَله سیده گی  جَهالت،جاهِلِیَت  بُوله دی. بُو  بُوگونگی  کوُنده  بیز  بَرچه  دَولتلرنی، سکولار  پَرتِیَه لرنی  قانونلریده  کوُریب  توُرگن  نَرسه.سکولاریسم دِینیده، اوُنی توُرلی-هِیل  مَذهَبلریده  اَصل پایدیوارنی  تشکیل  قیلگن  قانونلر  الله نینگ  شَریعَتینی  قانونلریدَن  آلینمَگن، بَلکی  الله نینگ شَریعَتیگه  قرشی  حالتده  توُزیلگن  بُولیب، الله نینگ  قانونلرینی  نابُود  قیلیش  یُولیده  اِیشلب چیقه ریلگندیر. الله تعالی مَرحَمَت قیله دی:

 “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/50)

دینسیزلیک حُکمران  بُولیشینی  اِیستیدیلرمی؟! اِیمانلری  کامِل  بُولگن  قوم  اوُچُون  الله دَن هَم  گوُزلراق حُکم  قیلوچی کیم بار؟!

اِیندی  مَنه  بُو  جاهِلی  شَک و گوُمانلر  قانون و حُکملرگه  اَیله نیب بُولگن، الله نی قانونلرینی  چیتگه سُوریب  قوُیگندن سُونگ، اوُندَن  کِیینگی  جاهِلیَتنینگ  یَنه  بیر  کوُرینیشلریدَن  بیری، عَیالّرنینگ  مَلَعِی عامنی  اوُرته سیده  اوُزینی  آچیق  کوُرسَتیشی  بُوله دی. بیز  بُونی  آته تورک، رِضاخان و باشقه سکولار حُکومَتلرنی  زَمانیده، حَتّی  اوُزیمیزنی  مَحَلّی  سکولار  پَرتِیَه لرده  هَم،حِجابنی  کشف  قیلیش  توُغریراق قیلیب اَیتگنده  عَورَتنی  کشف  قیلیش  قالیبیده  کوُرگنمیز و حاضیرگی  کوُنده  هَم  کوُریب  توُریبمیز. جَمیَعتده گی  عَیالّرنی  بیهَیالیگی،بیپروالیگی یا اولرنی خار بولیشی یا الله بیکیتیشگه  بُویُورگن  نَرسه نی کوُرسَتیش  حَقیده  قیدیریب، تحقیق  قیلیشگه، کوُپ  اِضاح  بیریشگه  حاجَت  یُوق، چُونکی  بیزلر  هَمّه میز  بُو  نَرسه لرنی  اوزیمیزنی  اَطرافیمیزده  یا  سپُوتنیک، اِجتمائِی  کنلّرده  کوُریب  توُریبمیز. 

عَورَتنی  کشف  قیلیش، آدَم  وهَوانی  یَله نغاچ  بُولیشی، بُو  شَیطان  قوُلگه  کِیریتگن  وَسوَسَه لرینینگ نَتیجَه سی  بُوله دی. شَیطان و اوُنگه  اِیرگشگنلر  عَیالّرنی  یَله نغاچ  قیلیش آرقه لی  مَنه  بُو  جاهِلی جَمیعَتده  یَشَیاتگن  اِنسانلر اوُچُون  فقط  بیر  قارین و شَهوَتنی  قالدیریب  قوُیماقچی  بُولیاپتیلر. بُو  شَیطانّی مَقصَدلریدَن  بیری  بُولیب، شَیطان  و اوُنگه  اِیرگشگنلر  مَنه  بُو کنل  آرقه لی  اوُزلرینی  باشقه قانونلرینی  اِیلگه ری  سِیلجیتماقچی  بُولیشَدی.  

سیزلر  بیر تصَوُّر  قیلیب  کوُرینگلر، اِمامِی  مسلم  اوُزینی  صَحِیحِیده  3028 سانلی  حَدِیثیده کیلتیریشیچه: اِیرکه کلر   بیلن  بیرگه  عَیالّر  هَم  کعبَه نی  یَله نغاچ  حالده  تواف  قیلیشگن.شُو سَبَبلی هَم الله تعالی  جُوده  کوُپ جایلرده کِیییم  نِعمَتیگه و اوُندَن  فایده لنیشگه  اِِشاره  قیلگن،اَعراف  سُوره سینی 27 آیتیده  بَنی آدَمنی  آگاه لنتیریب ،شَیطان آدَمنی  باشیگه  آلیب  کیلگن بَلالر سیزلرنی هَم  باشینگیزگه تُوشمَسین و وَسوَسَه لری  بیلن  سیزلرنی هَم یَله نغاچ  قیلمَسِین  دیب ، اِحتیاط  بُِولیشگه چَقیرَدی.

مَنه بُو واقِیعِیَتنی  توُشُونیش  نَتیجه سیده ، آدَملرنی  یَله نغاچ  قیلیشلیک  شَیطانّی  اِنسانّنینگ  یَرَتیلیش دَوریگه  باریب ته قه له دیگن  اِیسکِی، قدیمی  مَقصَدلریدَن  بیری  بُولگنینی  بیلیب  آله میز. مَنه  بُو مَرحَله نی  عَمَلگه  آشِیریش و اِنسانلرنی  یَله نغاچ  قیلیش  شَیطان و اوُنی  یارانلرینینگ  آدَم  فرذندیگه قرشی  توُزگن  ستراتِیگیک  ریجَه لریدَن  بیری  بُوله دی. الله تعالی  اَحذاب  سُوره سینی  33 آیَتیده  مَنه بُو جاهِلی عادَتگه  اِشاره  قیلیب اَیته دی:

  وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى”(احزاب/33)

اِیلگه ریگی  دِینسِیزلیکده گی  یَسَن- توُسَن که بی  اوُزینگیزنی کوُز- کوُز  قیلمَنگیز!

مَنه  بُو  اَیتیب  اوُتیلگن  اوُچ  کوُرینیش  جاهِلّیک، توُشُونمَسلیکنی  اَساسیگه  کوُره  صادِر  بُوله دی، حَقیقتنی  یاردَمی  بیلن  بُولرنی  حِمایَه  قیلیب بُولمَیدی؛ یَعنی هیچ  کیم  دَلیل  کیلتیریش و حَقیقتنی یاردَمیده  بُولرنی  حِمایه  قیلیشگه  قادِر اِیمَس. شُو  سَبَبلی  هَم مَنه  بُوندَی  جَمیَعتلرده گی جاهِلّر اوُزلرینی  تعَصُّبلری،قیسَرلیگی، اِیکّی آیاغِینی  بیر  اِیتیکگه  تیقیب  آلِیشلری  و قوُرَالنی  کوُچی  بیلن مُحالفلریگه  اوُز کوُچینی  کوُرسَتیشَدی. الله تعالی  فتح  سُوره سینی 26 آیتیده جاهِلیَتنی  قِیزیقّ قانلیک، تکبُّر، بیر  اِیشگه  تعَصُّب  بیلن  یاپیشیب  آلیش  دِیب  تعریفلیدی:

 إِذْ جَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافي‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ. 

اوُزینی  نااوُرین  حاهِیشلریگه  یاپیشیب  آلیش، نَجاد و قوم  یا  قبیله گه  نِسبَتاً  تعَصُّبده  بُولیش، جُوده  کم بیلیمگه  اِیگه  بُولیش، عَقیده و اَندیشه لردَن  دَلیلسیز  طرَفدارلیک  قیلیش، جاهِلِیَت  حَمِیَّتِی، تعَصُّبنی مَعناسی  بُوله دی.

مَنه  بُو صُورَتده ، بیز جاهِلِیَتنی  شَخصلرنینگ  قلبی، فِکری، قانونلری، اولرنی  اوُستیده  حاکم  بُولگن حُکملر، مَنه  بُو فِکرلر و قانونلرنی  جَمیعَتده  عَمَلی  صُورَتده  ظاهِر  بُولیشی، بُو  جاهِلِیَتنینگ مُحالفلریگه  نِسبَتاً  قندَی  مُعامَله  قیلیشیگه  قه رَب  اوُنگه  بَها  بیرَمیز. اَیتیب  اوُتیلگن  نَرسه لر جاهِلِیَتنی  تُورت  کوُرینیشی، اوُصلوُبی، مَفحُومی  بُولیب، اولرگه  آیتلر هَم  اِشاره  قیلیب  توُریبدی.

زَمان  نظریدَن  آلیب  قه رَگنده  هَم، رسول الله صلی علیه وسلمنی  یُوباریلیشلریدَن  آلدینگی  دَورنی جاهِلِیَِتنینگ  اَوَّلگی  دَوری  دیب  ناملنگن. اَلبتّه  اَیتیب  اوُتیلگن  آیَتلر، هَمده  قرآنده گی  شُونگه  اوُحشَش  آیَتلرده  بُو حَقیده  اَیتیلیشیچه، الله تعالی هَم مَنه  بُو دَورنی  بُولگنلیگینی تصدیقلیدی، بَعضیلر بو دَورنی  پَیغَمبَریمیز  یُوباریلیشلریدَن  آلدینگی 150-200 ییلنی اوُز  اِیچیگه  آلیشینی  اَیتیشگن.

Жохилият. (1)

“Жахл” калимаси хақга эргашмаслик маъносидан келиб чиқади; яъни хақга қарши амал қилаётган киши, бу киши қилаётган амалига нисбатан огох бўладими ё ноогох  бўладими фарқи йўқ, мана бундай кишига жохил дейилади. 

Шу сабабли хам, Алусий ва ибни Манзурга ўхшаш ўтган уламолар айтишганки: ўзида бор илмга амал қилмаган кишини жохил дейилади.

Энди бу сохада билимга эга эмас  ва хақиқатда огох бўлмаган хақни зиддига амал қиладиган кишини масаласига келсак, масалан киши бир эхтиёжи бор одамни кўради, лекин мухтож одам ўзини эхтиёжини ошкор қилмагач, у шахс бу одамни ўзига бой, бадавлат киши деб ўйлайди. Аллох таоло мана бундай хақиқатни фахмламаган кишини хам жохил деб айтадики:

 يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ(بقره/273)

Шундай мухтож кишилар борки, уларни вазминликлари ва қаноатлари  сабабли жохил киши уларни бой, бадавлат кишилардан деб ўйлайди.

Яъни бу ердаги жахл ва жохил хақида  айтмоқчи бўлган манзуримиз шуки, тараф шундай мусулмон бўладики  ,  ўзига хос ахкомларга нисбатан жохил бўлиши , аммо бошқа ўринларда эса олим бўлиши мумкин. Ёки бўлмасам хақ ахкомларида жохил бўлиши билан бирга айтилган ўринларда хам жохил бўлган ғайри мусулмон бўлиши хам мумкин.

Энди мана бу кўринишда, ана  ўша  айтиб ўтилган ғайри мусулмон кишининг  жахолатини шиддати кучайган ва  умумий маданият  холатига кириб холат, йўл, равиш, одоб ва расми – русум кўринишига айланиб бўлган. Мана шу умумий маданият  бу шахсни арзиши ва арзишини зиддини, керакли ва керакмас нарсаларини,қонунларни , уни бу дунёга нисбатан кўз- қарашини таъйин қилади, бу шахсда  ўзига хос  ақида, рафторларни келтириб чиқарадики, мана бу шахсни дунё  қарашини  шакллантириб беради.

Жамиятдаги  жахолат мана бу даражага кўтарилса, етса , аллох таоло бу жамиятни сифатлаганда жохилият калимасини ишлатади. У зот  бу жохилиятни ишлатилиш ўринларини , қирраларини  тўртта маданий сурада равшан қилиб беради:

-Оли –имрон сурасини 154 оятида  андиша ва қалбдаги гумон, зон хақида сухбат қилиб мархамат қиладики:

 “یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/154)

Аллох хақида нотўғри,динсизларча  бадгумон қилишган эди.

Жохилиятни шакки ,бу инсонларнинг  ақидалари, дунё қарашларини устига гумон,зон,шакни хукмрон бўлиши маъносини билдиради. Бу нарсани бугунги кунда бизлар, секулярларни тахсил кўрган, авом тоифасининг ўзаро конференцияларида кўришимиз мумкин.  Уларнинг  инсонни яратилиши , мавжудияти, худо, жаннат, ғайбга оид ишлардаги ишончлари, ақидаларининг  пойдевори  тасаввуротга асослангандир; яъни улардаги  ишончнинг  асл пойдеворини аниқ хотиржамлик эмас , шак ва  гумон ташкил қилади.

-Энди фикр ва қалбдаги шак , гумондан сўнг биз моида сурасини 50 оятида  жохилиятни жуда кўп учрайдиган  қирраси, пойдеворига ишора қилмоқчимиз, бу қонун тузиш масаласидаги жахолат, жохилият бўлади. Бу бугунги кунда биз барча давлатларни, секуляр партияларни  қонунларида кўриб турган нарса. Секуляризм динида , уни турли- хил мазхабларида асл   пойдеворни ташкил қилган қонунлар,  аллохнинг  шариатидаги  қонунлардан олинмаган, балки аллохнинг  шариатига қарши холатда тузилган бўлиб ,аллохнинг  қонунларини нобуд қилиш йўлида  ишлаб чиқарилгандир. Аллох таоло мархамат қилади:

 “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/50)

Динсизлик хукмрон бўлишини истайдиларми?! Иймонлари комил бўлган қавм учун аллохдан хам гўзалроқ хукм қилувчи ким бор?!

Энди мана бу жохилий шак ва гумонлар  қонун ва хукмларга айланиб бўлган, аллохни қонунларини четга суриб қўйгандан  сўнг, ундан кейинги жохилиятни яна бир кўринишларидан бири, аёлларнинг малаи омни ўртасида ўзини очиқ кўрсатиши  бўлади. Биз буни отатурк, ризохон ва бошқа секуляр хукуматларни замонида,  хатто ўзимизни махаллий секуляр партияларда хам , хижобни кашф қилиш тўғрироқ қилиб айтганда авратни кашфи қилиш қолибида кўрганмиз ва хозирги кунда хам кўриб турибмиз. Жамиятдаги аёлларни бехаёлиги, бепарволиги ё уларни хор бўлиши ё аллох бекитишга буюрган нарсани кўрсатиш хақида қидириб, тахқиқ қилишга, кўп изох беришга  хожат  йўқ, чунки бизлар хаммамиз бу нарсаларни ўзимизни атрофимизда ё спутник , ижтимоий каналларда  кўриб турибмиз.

Авратни кашф қилиш,одам ва хавони яланғоч бўлиши , бу шайтон қўлга киритган   васвасаларининг  натижаси бўлади. Шайтон ва унга эргашганлар аёлларни яланғоч қилиш орқали мана бу жохилий жамиятда яшаётган инсонлар учун  фақат бир қорин ва шахватни қолдириб қўймоқчи бўляптилар. Бу шайтонни мақсадларидан бири бўлиб, шайтон ва унга эргашганлар мана бу канал орқали ўзларини бошқа қонунларини илгари силжитмоқчи бўлишади.

Сизлар бир тасаввур қилиб кўринглар, имоми Муслим ўзини сахихида 3028 сонли хадисда келтиришича : эркаклар билан бирга аёллар хам  каъбани яланғоч холда тавоф қилишган. Шу сабабли хам аллох таоло жуда кўп жойларда кийим неъматига  ва ундан фойдаланишга ишора қилган, аъроф сурасини 27 оятида бани одамни огохлантириб, шайтон одамни бошига олиб келган балолар сизларни хам бошингизга тушмасин ва васвасалари билан сизларни хам яланғоч қилмасин деб, эхтиёт бўлишга чақиради.

Мана бу воқеиятни тушуниш  натижасида , одамларни яланғоч қилишлик шайтонни инсонни яратилиш даврига бориб тақаладиган эски, қадимий мақсадларидан бири бўлганини билиб оламиз. Мана бу мархалани амалга ошириш ва инсонларни яланғоч қилиш шайтон ва уни ёронларининг  одам фарзандига қарши  тузган  стротегик режаларидан бири бўлади . Аллох таоло ахзоб сурасини 33 оятида мана бу жохилий одатга ишора қилиб айтади:

  وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى”(احزاب/33)

Илгариги динсизликдаги ясан-тусан каби ўзингизни кўз-кўз қилмангиз!

Мана бу айтиб ўтилган уч кўриниш жохиллик, тушунмасликни асосига кўра содир бўлади, хақиқатни ёрдами билан  буларни химоя қилиб бўлмайди; яъни хеч ким далил келтириш ва хақиқатни ёрдамида буларни химоя қилишга қодир эмас. Шу сабабли хам мана бундай жамиятлардаги жохиллар ўзларини таъассублари, қайсарлиги,икки оёғини бир этикга тиқиб олишлари ва қуролни кучи билан мухолифларига   кучларини кўрсатишади. Аллох таоло фатх сурасини 26 оятида жохилиятни қизиққонлик,такаббур, бир ишга таъассуб  билан ёпишиб олиш деб таърифлайди:

 إِذْ جَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافي‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ. 

Ўзини ноўрин хохишларига ёпишиб олиш, нажод ва қавм ё қабилага нисбатан таъассубда бўлиш, жуда кам билимга эга бўлиш, ақида ва андишалардан далилсиз тарафдорлик қилиш , жохилият хамияти, таъассубни маъноси бўлади.

Мана бу суратда, биз жохилиятни  шахсларни қалби, фикри,қонунлар, уларни устида хоким бўлган хукмлар ,мана бу фикрлар ва қонунларни жамиятда амалий суратда зохир бўлиши, бу жохилиятнинг мухолифларига нисбатан қандай муомала қилишига қараб  унга бахо берамиз. Айтиб ўтилган нарсалар жохилиятни тўрт кўриниши,услуби, мафхуми бўлиб, уларга оятлар хам ишора қилиб турибди.

Замон назаридан олиб қараганда хам, росулуллох саллаллоху алайхи васалламни юборилишларидан олдинги даврни жохилиятнинг  аввалги даври деб номланган. Албатта айтиб ўтилган оятлар, хамда қуръондаги  шунга ўхшаш оятларда бу хақида  айтилишича, аллох таоло хам мана бу дарвни бўлганлигини тасдиқлайди ,баъзилар бу давр  пайғамбаримиз юборилишларидан олдинги 150-200 йилни ўз ичига олишини айтишган.

جاهلیت 1

«جهل» به معنی پیروی نکردن از حق می آید؛ کسی که عملی برخلاف حق انجام داد، چه نسبت به آن عمل آگاه باشد یا نباشد، به چنین شخصی جاهل گفته می شود. به همین دلیل، علمای گذشته چون آلوسی و ابن منظورگفته اند: هرکسی به علمی که دارد، عمل نکند جاهل است.

حالا کسانی که عملی بر خلاف حق انجام دهند که قبلاً در آن زمینه آگاهی کسب نکرده باشند و واقعاًبه آن آگاه نباشند، مثل کسی که یک آدم نیازمندی را می بیند اما چون آن نیازمند، نیاز خودش را آشکار نمی کند، آن شخص خیال می کند که این نیازمند، شخص غنی و ثروتمندی است. الله متعال چنین شخصی که حق را نفهمیده باز جاهل می داند و می فرماید: يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ(بقره/273) نيازمندانی هستند که به خاطر آبرومندی و خويشتنداری که می کنندشخص جاهل آن ها را دارا و غنی به حساب می آورد.

تا اینجا منظور از جهل و جاهل کسانی هستند که ممکن است مسلمان باشندکه نسبت به احکامی خاص جاهل باشند اما، در سایر موارد عالم باشند، یا ممکن است غیر مسلمانی باشد که علاوه بر جهالتش در مورد سایر احکام حق، در این مورد مشخص هم جاهل باشد.

 در این صورت، این غیر مسلمان بیماری جهل او شدت گرفته و این جهل تبدیل به حالت، راه، روش و آداب و رسومی شده که حالت فرهنگ عمومی به خودش گرفته؛ و این فرهنگ عمومی ارزشها و ضد ارزشها، باید و نبایدها، قوانین و نگرش او به دنیا را تعیین می کند، و برای شخص عقاید و رفتار خاصی را به ارمغان می آوردکه جهان بینی آن شخص را شکل میدهد.

زمانی که جهل در جامعه ای به این درجه ارتقاء پیدا میکند و به این درجه می رسد، الله متعال در توصیف این جامعه از کلمه ی جاهلیت استفاده می کند، و موارد استعمال و زوایای کلی این جاهلیت را در چهار سوره ی مدنی برای ما روشن می کند:

•  در آیه 154 آل عمران،از ظن و گمان جاهلی در اندیشه و قلب صحبت می کند و می فرماید: “یظنون بالله غیر الحق ظن الجاهلیه” (آل عمران/154) درباره‌ ی خدا پندارهای نادرستی چون پندارهای زمان جاهليّت داشتند.

شک جاهلیت، به مفهوم حاکم شدن ظن و گمان و شکاکیت در عقاید و جهانبینی است. آنچه امروزه در گردهمایی های باسوادها وعوام سکولار دیده می شود. بنیان گذاری عقاید و باورهایشان در مورد خلقت انسان، موجودات، خدا، بهشت و امور غیبی بر اساس توهمات است؛ یعنی باورهای آنها توهم و شک و گمان زیربنای آن است، نه یقین و اطمینان .

• بعد از گمان و شک در درون و در فکر و قلب، ما در آیه ی 50 سوره ی مائده به یکی از زوایای عمده و زیربنایی جاهلیت اشاره می کنیم یعنی، حکم جاهلی و جاهلیت در مسأله ی قانونگذاری. چیزی که ما امروزه در قوانین تمام کشورها و احزاب سکولار آن را مشاهده می کنیم. می توان گفت که هیچ یک از قوانین زیربنایی دین سکولاریسم و مذاهب مختلف آن از شریعت و قانون الله گرفته نشده اند، بلکه برضد این شریعت الله و در راستای نابودی قوانین الله به وجود آمده اند.الله متعال می فرمایند: “أَفَحُکْمَ الْجاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّه حُکْماً لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ” (مائده/50)، آيا جويای حكم جاهليّت هستند؟ آيا چه كسی برای افراد معتقد، بهتر از خدا حكم می‌كند؟
• زمانی که این شک و گمانهای جاهلی، تبدیل به قانون و حکم میشوند،پس از کنار نهادن قانون الله، یکی از بارزترین نمادهای جاهلیت، ظاهر شدن و خودنمایی جاهلی زنان در ملأ عام است.

 این همان چیزی است که ما در زمان آتاتورک، رضاخان و سایر حکومتهای سکولار و حتی احزاب سکولار محلی خودمان یا کشورهای دیگر، در قالب کشف حجاب یا در معنی دقیق آن، کشف عورت دیده ایم و هنوز هم داریم می بینیم. در مورد بی حیایی و بي پروايی زنان در جامعه و خوآرائی آن ها و نشان دادن آنچه خداگفته باید پوشیده باشد نياز به جستجو و تحقیق و توضیح زیادی ندارد، چون همه در اطراف خود یا در کانالهای ماهواره ای و اجتماعی آن را مشاهده می کنند.

کشف عورت، لخت شدن آدم وحوا، همان نتیجه ی عملی وسوسه هایی بود که شیطان به آن دست یافت. شیطان و پیروان آن سعی دارند با لخت کردن زن، برای انسانهایی که در آن جامعه ی جاهلی و جاهلیت به سر می برند چیزی غیر از یک شکم و یک شهوت باقی نگذارند. این یکی از مقاصد شیطان و یکی از کانالهایی بوده که شیطان و یارانش سعی کرده اند در کنار آن بقیه ی قوانین خودشان را به پیش ببرند.

شما تصور کنید امام مسلم در صحیح خود حدیثی به شماره ی 3028 می آورد که نشان میدهد علاوه بر مردها، زنها هم به صورت لخت کعبه را طواف می کردند. برای همین، الله متعال در جاهای مختلف ضمن اشاره به نعمت لباس و کارکردهای آن،در آیه ی 27 سوره ی اعراف به بنی آدم هشدار میدهد که هوشیار باشند همان بلایی که شیطان بر سر آدم آورد بر سر شما هم نیاورد و با وسوسه هایش لختتان نکند.

 با درک این واقعیت متوجه می شویم که  تلاش برای برهنه کردن آدم ها، یکی از اهداف شیطان بوده و قدمتی به دیرینگی خلقت انسان دارد. و باز متوجه میشویم که عملی کردن این مرحله  و برهنه کردن انسانها یکی از نقشه های استراتژیک شیطان و یارانش علیه فرزندان آدم بوده است. الله متعال هم در آیه ی ۳۳ سوره احزاب به این رفتار جاهلی اشاره کرده و می فرماید: وَلاتَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلِيَّةِ الأولى”(احزاب/33) و همچون جاهليّت پيشين در ميان مردم ظاهر نشويد و خودنمائی نكنيد.

این موارد سه گانه ای که مطرح شد بر اساس جهل و نفهمی بنا شده اند، و نمیشود با راستی و حقیقت از آن ها دفاع کرد؛ کسی نمی تواندبر اساس راستی، حقیقت و استدلال درست از آنها دفاع و پاسداری کند. به همین دلیل،جاهلها در این گونه جوامع جاهلی تنها براساس تعصب، کله خشکی، خودسری، لجبازی و یک دندگی و با توسل به زور اسلحه با مخالفین خود برخورد می کنند. الله متعال در آیه ی ۲۶ سوره فتح جاهلیت را به معنی حميّت و تعصب به کار می برد و می فرمایند: إِذْ جَعَلَ الَّذينَ کَفَرُوافي‏قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ. 

تأكيد بر خواسته هاي نابجا، تعصب درباره ی نژاد و قوم وقبیله، آگاهی های ناچيز و جانبداری بی دليل از عقايد و انديشه ها، معني حميت و تعصب جاهليت است.

در این صورت، ما جاهلیت را در درون و افکارافراد، در قوانین و احکام حاکم بر آنها،در ظهور این افکار و قوانین به صورت عملی در جامعه و درشیوه ی برخورد این جاهلیت با مخالفین شان مشاهده می کنیم. این، چهار اسلوب و چهار مفهوم جاهلیت بوده که این آیات به آن اشاره می کند.

از نظر زمانی هم، دوران قبل از بعثت رسول الله صلی الله علیه وسلم را دوران جاهلیت اولی اسم گذاری کردند. البته با آیاتی که ذکر شد – و آیات مشابه در این زمینه که در قرآن می آید-  مشخص می شود که الله متعال وجود این دوره را تأیید می کندکه عده ای 150 تا 200 سال قبل از بعثت را مشمول این دوره می دانند.

جَعفَرِی شِیعَه لَرینینگ حُضُورِیدَه عَقل دُنیاگه کِیلتِیرگن نَرسَه لَرنی ،رِوایَتلَرنِی صِحَتِینِی تِیکشِیریشدَگِی اَصلِی مِعیار.

خالد هورامی.

اِسلامِی مَذهَبلَر و تَفسِیرلَر بِیلن تَنِیشُو مَسَلَه لَریگه آئِد سِیلسِلَه مَقاله لَرینی بَیان قِیلَیاتگن پَیتِیمِیزدَه، فَقَط مَنَه بُو فِرقَه نِی اوُزِینِی مَنبَعلَرِیگه مُراجَعَت قِیلیشگه حَرَکَت قِیلدِیک و حَتّی باشقه اِسلامِی فِرقه لَرنِی نَظَرلَرینی اَیتِیشدَن اوُزِیمِیزنِی تِییدِیک، آخِیرگِی مُحاکَمَه هَم اوُقوُچِینِی اوُزِینِی ذِمَّه سِیگه تاپشِیرِیلَدِی.

 مَنَه بُو زَمِینَه دَه طَبرِیسِی اوُزِینِی “اِحتِجاج” ناملِی کِتابِیدَه اِمامِی باقِردَن، اوُ کِیشِی اِیسَه رسول الله صلی الله علیه وسلمدَن رِوایَت قِیلیب اَیتَدِیکِی: “سِیزلَرگه بِیر حَدِیث اَیتِیلگن پَیتده اوُنِی قُرآن و مِینِی سُنّتِیم بِیلن تِیکشِیرِینگلَر، اَگر الله نی کِتابِی و مِینی سُنّتیمگه مُوافِق کِیلَدِیگن بُولسَه، اوُنِی قَبُول قِیلِینگلَر و قُرآنگه مُخالِف کِیلگن نَرسَه بُولسه قَبُول قِیلمَنگلر.”  [1].

بُوندَی رِوایَتلَر جَعفَرِی شِیعَه لَرِی قَبُول قِیلَدِیگن اِمامِی جَعفَر صادِق رَحِمَهُ الله تامانِیدَن هَم اَیتِیلگن: “بیزگه نِسبَتلَب اَیتِیلگن هَر قَندَی حَدِیثنِی قَبُول قِیلمَنگلَر، اَگر بُوحَدِیث قُرآن و سُنّتگه مُوافِق کِیلَدِیگن بُولسَه قَبُول قِیلِینگلَر.” [2]

اوُ کِیشی باشقه بیر جایدَه اَیتَدِیکِی: “الله دَن قُورقِینگلَر، بِیزدَن نَقل قِیلِینَیاتگن نَرسَه پَروَردِگاریمیزنی کَلامِیگه و پَیغَمبَر صَلی الله علیه وسلمنی سُنّتلَریگه مُخالِف بُولَدِیگن بُولسَه، قَبُول قِیلمَنگلَر، چُونکِی بِیز بیر حَدِیثنِی کِیلتِیرگن پَیتِیمِیزدَه: الله مَرحَمَت قِیلَدِی رسول الله مَرحَمَت قِیلدِیلَر” ،دِیب اَیتَمِیز. ^([3]).

اِمامِی باقِر رَحِمَهُ الله اَیتَدِیکِی: “بِیزدَن سِیزلَرگه یِیتکَزِیلگن نَرسَه گه قَرَنگلَر، اَگر قُرآنگه مُوافِق کِیلَدِیگن بُولسَه اوُنِی قَبُول قِیلِینگلَر و اَگر مُخالِف بُولَدِیگن بُولسَه قَبُول قِیلمَنگلَر.” ^([4]).

پَیغَمبَریمِیز صلی الله علیه وسلمدَن رِوایَت قِیلِینِیب اوُ کِیشِی مَرحَمَت قِیلَدِیلَرکِی: “مِیندَن سِیزلَرگه حَدِیث یِیتکَزِیلگن پَیتده اوُنی الله نی کِتابِی بِیلن سالِیشتِیرینگلَر، اَگر اوُنگه مُوافِق کِیلسَه قَبُول قِیلِینگلَر، اُونگه مُخالِف بُولَدِیگن نَرسَه نِی دِیوارگه اوُرینگلَر.”   ^[5]

اِمام رِضا رَحِمَه الله دَن رِوایَت قِیلینَدِیکِی: اَگر رِوایَتلَر قُرآنگه مُخالِف کِیلَدِیگن بُولسَه، مِین اوُلَرنی یالغان دِیب حِسابلَیمَن. ^[6]

اِبراهِیم ابن صُولِینِی اَیتِیشِیچَه: ” علی ابن مُوسی رِضا علیه السلام تَرِیخ بُویِیچَه زَمان باشلَنگندَن بُویان اوُزِینی دَورِیگه چه  اِینگ آگاه شَخص حِسابلَنگن. مَعمُون هَر-هِیل نَرسَه لَر حَقِیدَه  سَوالَّر بیلن اوُ کِیشینی اِمتِحان قِیلیب کُورَر و اوُ کِیشِی جَواب بِیرَردِیلَر؛ بُوندَن تَشقَرِی اوُ کِیشینی اَیتگن نَرسَه لَرِی، گُواهلَرِی قُرآندَن کِیلتِیریلَردِی.  .[7]

شُوندَی بُولگچ جَعفَرِی شِیعَه لَرنِی نَظَرلَری بُویِیچَه مِعیار قُرآن حِسابلَنَدِی، قُرآنگه مُوافِق کِیلگن نَرسَه قَبُول قِیلِینَدِی و اُونگه مُخالِف کِیلگنِی اِیسَه قَیتَرِیلَدِی و دِیوارگه اوُرِلَدِی.

اَمّا مَنَه شُو هَم بُوزغِینچِیلَر و غُولّات اوُچُون جِدِّی خَطَر حِسابلَنَدِی، شُوسَبَبلِی هَم اوُزِینِی عادَتدَگِی یُونَلِیشِی بُویِیچَه باشقه بِیر فِتنَه نِی باشلَشَدِی:

قُرآن یِیتمِیشتَه قارین،تُوبگه اِیگه دِیر! اُونِی عِلمِی هَم مَخصُوصاً اِماملَرگه تِیگِیشلِی بُولِیب، جَهاندَگی باشقه هِیچ کِیم بُو عِلمدَن بَهرَه مَند بُولمَگن!! اِماملَرنِی سُوزلَرِی هَم اوُلَرنِی عَقِیدَه لَرینِی عَکسِیدِیر، یَعنِی واقِیعِیَتدَه بِیز اَگر اِماملَرنی سُوزلَرِیدَن بِیر نَرسَه نِی تُوقِیماقچِی بُولسَک، مُؤمِنلَر اوُنِی قَبُول قِیلمَسدَن مُشکِلاتگه اوُچرَگن پَیتِیمِیزده اَیتَمِیزکِی: مَنَه بُو اِمام اَیتگن اَنه اوُشَه یِیتمِیشتَه قارینگه تِیگییشلِی نَرسَه دِیر! و سِیزلَر بُونِی اوُزینگِیز تُوشُونِیشگه قادِر اِیمَس سِیزلَر، شُوندَی اِیکَن اوُنِی قَبُول قِیلیشدَن باشقه چارَنگِیز یُوق.

 مَنَه بُو آدَملَر اِماملَرگه نِسبَتلَنگن تَفسِیرلَردَن بِیرِی اِمام عَسکَرِی رَحِمَهُ الله گه  نِسبَتلَنگن تَفسِیر بُولَدِی. شِیعَه لَرنِی اِینگ کَتّه  اُولامالَریدَن بِیری بُولگن شُوشتَرِینِی شِیعَه لَرگه یالغان نَرسَه لَرنِی نِسبَتلَیدِیگن مَنَه بُو گُورُوهنِی یالغان تُوقِیمَه لَرِی و تَفسِیرلَرِی، مَخصُوصاً مَنَه بُو تَفسِیر حَقِیدَه یازَدِیکِی: اَگر مَنَه بُو تَفسِیردَگِی خَبَرلَر صَحِیح بُولَدِیگن بُولسَه، اِسلامنِی اَصلِی هَم صَحِیح بُولمَی قالَدِی! چُونکِی اوُ اِیکّیته بِیر- بِیریگه قَرَمَه – قَرشِی بُولگن نَرسَه نِی اوُزِیدَه جَملَگن، بُو اِیشنِی اوُزِی اَمرِی مَخالدِیر!   ^([8])

اِیندِی مَنَه بُو تَفصِیلاتلَرنِی حِسابگه آلِیب اَیتِیلَدِیگن بُولسَه، جَعفَرِی شِیعَه لَرِی بِیلن تَشَیُّعگه نِسبَتلَنگن غُولّاتلَرنِی اوُرتَسِیدَگِی فِرقَنِی تُوشُونمَیدِیگن و شِیعَه لَرِی فَقَط بِیر گوُرُوهِینِی سُوزِیگه اَساسلَنِیب باشقه شِیعَه لَر حَقِیدَه حُکم چِیقَرَدِیگن کِیمسَه لَرنِی مَنَه بُو اَرَلَشتِیرِیب تَشلَشلِیکلَرِی قَصدَّن قِیلِینگن مَسَلَه بُولَدِی. یَعنِی بُو اِیش اوُلَرنینگ اِمامِیَه شِیعَه لَرِینِی عَقِیدَه لَرِی حَقِیدَه گِی جَهالَتلَرِی سَبَبلِی اِیمَسدِیر.کُوپِینچَه شَیطان و اوُنِی یاران لَرِینِی جِبهَه سِیدَه جایلَشِیب آلگن مَنَه بُو ظالِملَر، بی اِنصافلَر تُودَه سِی، مَنَه بُو بِیر- بیریگه قَرَمَه- قَرشِی بُولگن فِرقَه لَرنِی بِیر- بِیریدَن اَجرَتِیشمَیدِی. اَگر اوُلَر مَنَه بُو قَرَمَه- قَرشِی بُولگن فِرقَه لَرنِی اَجرَتَه بِیلِیشگندَه، جَعفَرِی شِیعَه لَرگه قِیلَیاتگن حَملَه لَریدَه و رُوحِی جَنگلَرنِی کِیلتِیرِیب چِیقَرِیشدَه و مُسُلمانلَر اوُرتَسِیدَه یَنَدَه کُوپراق تَفرَقَه سالِیشدَه و نِهایَت مُسُلمانلَرنی مُسُلمانلَر بِیلن مَشغُول قِیلِیب اِیچکِی جَنگلَرنِی یُوزَگه چِیقَرِیشدَه فایدَلَنِیشَردِی. 

---

[1]– طبرسي، الاحتجاج ص 229. باب: احتجاج  ابي جعفر في أنواع شتي، الكافي،1/96،التهذيب، 1/275،الاستبصار وغيره.

[2]– رجال الكشي:ص 195، البحار 2/239، رجال ابي‌داود:517.

[3]– رجال الكشي: ص 195، در ذكر مغيره بن سعيد، البحار،2/239، رجال ابي‌داود،517.

[4]– الأمالي للطوسي: 1/237، وسایل الشيعة، 27/120، البحار 2/235.

[5]تفسير نوين محمد تقي شريعتي ص 19 و مقدمه تفسير آيت الله طالقاني ص 17

[6]عزیزاللهعطاردی،اخباروآثارحضرتامامرضا (علیهالسلام)،ج1،ص 277

[7]صدوق، [بي تا]، «الف»، ص 525

([8]) الأخبار الدّخيله، ص228.

Жаъфарий шиъаларнинг хузурида  ақл дунёга келтирган нарсаларни,ривоятларни сихатини текширишдаги аслий меъёр.

Холид хўромий.

Исломий мазхаблар ва тафсирлар билан танишув  масалаларига оид силсила мақолаларини   баён қилаётган пайтимизда, фақат мана бу фирқани ўзини манбаъларига мурожаъат қилишга харакат қилдик ва хатто бошқа исломий фирқаларни назарларини айтишдан ўзимизни тийдик, охирги мухокама хам ўқувчини ўзини зиммасига топширилди.

Мана бу заминада Табрисий ўзини “ихтижаж” номли китобида имоми Боқирдан, у киши эса росулуллох саллаллоху алайхи васалламдан ривоят қилиб айтадики: ” сизларга бир хадис айтилган пайтда уни қуръон ва мени суннатим билан текширинглар, агар аллохни китоби ва мени суннатимга мувофиқ келадиган бўлса, уни қабул қилинглар ва қуръонга мухолиф келган нарса бўлса қабул қилманглар”.  [1].

Бундай ривоятлар жаъфарий  шиъалари  қабул қиладиган имоми Жаъфар Содиқ рохимахуллох томонидан хам айтилган: ” бизга нисбатлаб айтилган хар қандай хадисни қабул қилманглар, агар  бу хадис қуръон ва суннатга мувофиқ келадиган бўлса қабул қилинглар.”  [2]

У киши бошқа бир жойда айтадики: ” аллохдан қўрқинглар ,биздан нақл қилинаётган нарса парвардигоримизни каломига ва пайғамбар саллаллоху алайхи васалламни суннатларига мухолиф бўладиган бўлса, қабул қилманглар, чунки биз бир хадисни келтирган  пайтимизда : аллох мархамат қилади росулуллох мархамат қилдилар”, деб айтамиз.^([3]).

Имоми Боқир рохимахуллох айтадики:” бизлардан сизга етказилган нарсага қаранглар, агар қуръонга мувофиқ келадиган бўлса уни қабул қилинглар ва агар мухолиф бўладиган бўлса қабул қилманглар.” ^([4]).

Пайғамбаримиз саллаллоху алайхи васалламдан ривоят қилиниб у киши мархамат қиладиларки:” мендан сизларга хадис етказилган пайтда уни аллохни китоби билан солиштиринглар, агар унга мувофиқ келса қабул қилинглар, унга мухолиф бўладиган нарсани деворга уринглар.”  ^[5]

Имом Ризо рохимахуллохдан ривоят қилинадики: агар ривоятлар қуръонга мухолиф келадиган бўлса, мен уларни ёлғон деб хисоблайман. ^[6]

Иброхим ибни Сулийни айтишича: ” Али ибни Мусо Ризо алайхиссалом тарих бўйича замон бошлангандан буён ўзини давригача энг огох шахс хисобланган. Маъмун хар-хил нарсалар хақидаги саволлар билан у кишини имтихон қилиб кўрар ва у киши жавоб берардилар; бундан ташқари у кишини айтган нарсалари, гувохлари қуръондан келтириларди.[7]

Шундай бўлгач жаъфарий шиъаларни назарлари бўйича меъёр қуръон хисобланади, қуръонга мувофиқ келган нарса қабул қилинади ва унга мухолиф келгани эса қайтарилади ва деворга урилади.

Аммо мана шу хам бузғунчилар ва ғуллот учун жиддий хатар хисобланади, шу сабабли хам ўзини одатдаги йўналиши бўйича бошқа бир фитнани бошлашади:

Қуръон етмишта қорин, тубга эгадир! Уни илми хам махсусан имомларга тегишли бўлиб, жахондаги бошқа хеч ким бу илмдан бахраманд бўлмаган!!  Имомларни сўзлари хам уларни ақидаларини аксидир, яъни воқеиятда биз агар имомларни сўзларидан бир нарсани тўқимоқчи бўлсак , мўъминлар уни қабул қилмасдан мушкилотга учраган пайтимизда айтамизки: мана бу имом айтган ана ўша етмишта қоринга тегишли нарсадир! Ва сизлар буни ўзингиз тушунишга қодир эмассизлар, шундай экан уни қабул қилишдан бошқа чорангиз йўқ.

 Мана бу одамлар имомларга нисбатлаган тафсирлардан бири имом Аскарий рохимахуллохга нисбатланган тафсир бўлади. Шиъаларни  энг катта уламоларидан бири бўлган Шуштарийни шиъаларга ёлғон нарсаларни нисбатлайдиган мана бу гурухни ёлғон тўқималари ва тафсирлари , махсусан мана бу тафсир хақида ёзадики:  агар мана бу тафсирдаги хабарлар сахих бўладиган бўлса, исломни асли хам сахих бўлмай қолади!  Чунки у иккита бир-бирига қарама –қарши бўлган нарсани ўзида жамлаган, бу ишни ўзи амри махолдир!  ^([8])

Энди мана бу тафсилотларни хисобга олиб айтиладиган бўлса, жаъфарий шиъалари билан ташайъюга нисбатланган ғуллотларни ўртасидаги фарқни тушунмайдиган ва шиъаларни фақат бир гурухини сўзига асосланиб бошқа шиъалар хақида хукм чиқарадиган кимсаларни мана бу аралаштириб ташлашликлари қасддан қилинган масала бўлади. Яъни бу иш уларнинг имомия шиъаларини ақидалари хақидаги жахолатлари сабабли эмасдир. Кўпинча шайтон ва уни ёронларини жибхасида жойлашиб олган мана бу золимлар, беинсофлар тўдаси, мана бу бир-бирига қарама – қарши бўлган фирқаларни бир –биридан ажратишмайди. Агар улар мана бу қарама-қарши бўлган фирқаларни ажрата билишганда, жаъфарий шиъаларга қилаётган хамлаларида ва рухий жангларни келтириб чиқаришда ва мусулмонлар ўртасига  янада кўпроқ тафрақа солишда ва нихоят мусулмонларни мусулмонлар билан машғул қилиб ички жангларни юзага чиқаришда  фойдаланишарди. 

---

[1]– طبرسي، الاحتجاج ص 229. باب: احتجاج  ابي جعفر في أنواع شتي، الكافي،1/96،التهذيب، 1/275،الاستبصار وغيره.

[2]– رجال الكشي:ص 195، البحار 2/239، رجال ابي‌داود:517.

[3]– رجال الكشي: ص 195، در ذكر مغيره بن سعيد، البحار،2/239، رجال ابي‌داود،517.

[4]– الأمالي للطوسي: 1/237، وسایل الشيعة، 27/120، البحار 2/235.

[5]تفسير نوين محمد تقي شريعتي ص 19 و مقدمه تفسير آيت الله طالقاني ص 17

[6]عزیزاللهعطاردی،اخباروآثارحضرتامامرضا (علیهالسلام)،ج1،ص 277

[7]صدوق، [بي تا]، «الف»، ص 525

([8]) الأخبار الدّخيله، ص228.

معیار اصلی در سنجش صحت روایات و ترواشات عقلی نزد شیعه ی جعفری

به قلم: خالد هورامی

سعی می شود در این سسله مسائلی که در شناخت مذاهب و تفاسیر اسلامی بیان می شود تنها به منابع خود فرقه های اسلامی مراجعه شود و از قضاوت و پیش داوری و حتی دیدگاه سایر فرق اسلامی پرهیز شود و در نهایت قضاوت به خود خواننده سپرده شود.

در این زمینه طبرسي در كتاب«الاحتجاج» خود از امام باقر رحمه الله از رسول الله صلی الله علیه وسلم  روايت نموده كه ايشان فرمودند: «هر گاه حديثي به شما رسيد، آن را با قرآن و سنت من بسنجيد، هر چه با كتاب الله و سنت من موافق بود، بپذيريد، و آنچه مخالف قرآن بود نپذيريد»[1].

چنين رواياتي از امامان ديگر مورد پذیرش شیعیان جعفری نيز نقل شده مثلا امام جعفر صادق رحمه الله می گوید : «هر حديثي كه به ما نسبت داده مي‌شود نپذيريد، مگر آن كه با قرآن و سنت موافق باشد»[2].

و در جايي ديگر مي گوید:«از خدا بترسيد و آنچه از ما نقل مي‌شود و مخالف كلام پروردگارمان و مخالف سنت پيامبرمانص است، نپذيريد، زيرا هر گاه ما حديثي باز گو مي‌كنيم، مي‌گوييم: خداوند  مي‌فرمايد، رسول‌الله  فرمودند»^([3]).

امام باقررحمه الله مي گوید: «آنچه از ما به شما مي‌رسد، بنگريد، اگربا قرآن موافق بود بپذيريد و اگر مخالف بود، رد كنيد»^([4]).

از پیامبر اكرم صلی الله عليه وسلم  روایت کرده اند که می فرمایند: «هر گاه حدیثی از من به شما برسد پس آنرا بر كتاب خدا عرضه كنید پس آنچه با آن موافق بود بپذیرید و آنچه مخالف بود بر دیوارش بزنید» ^[5]

از امام رضا رحمه الله روایت است که: هرگاه روایات مخالف با قرآن باشند، من آنها را تکذیب می‌کنم.^[6]

ابراهيم بن صولي مي گويد: « علي بن موسي الرضا(ع)  مطلع ترين شخص در زمينه ي تاريخ از ابتداي زمان تا روزگار خويش بود. مأمون با هر سوال از هر چيز، مرتب وي را امتحان مي کرد و ايشان پاسخ مي فرمود؛ علاوه بر اين تمام گفتار و شواهد ايشان از قرآن بود.[7]

در این صورت در نگرش شیعه ی جعفری معيارفقط قرآن است، هر چه با قرآن موافق باشد، پذيرفته مي‌شود و هر چه مخالف آن باشد مردود است و به ديوار زده مي‌شود.

اما اینهم برای منحرفین و غلات خطر جدی محسوب می گردد به همین دلیل و طبق روال معمول خود دست به توطئه ای دیگر می زنند و می گویند:

قرآن داراي بطوني است تا هفتاد بطن! و علم آن مخصوص به امامان است و هيچ كس از جهانيان را در آن بهره‌اي نيست!! و چون قول امامان هم بر خلاف عقاید آنهاست، يعني در واقع ما هرچه دلمان خواست از قول امامان مي‌بافيم و در مقابل اشكال و نپذيرفتن مؤمنين مي‌گوييم: اين يكي از آن هفتاد بطن است كه امام گفته است! و شما نمي‌توانيد خودتان بفهميد پس ناچاريد قبول كنيد.

یکی از همین تفسیرهائی که این انسانها به ائمه نسبت داده اند تفسیری است که به امام عسگریرحمه الله نسبت داده شده است .شوشتري از علمای برجسته ی شیعه در مورد تفاسیر و دروغ پردازی این دسته از منتسبین دروغین به شیعهو بخصوص در مورد این تفسیر مي‌نويسد:اگر اين اخباري كه در اين تفسير است صحيح باشد پس اصل اسلام صحيح نيست! زيرا متضمّن جمع بين ضدّين و آن محال است!^([8])

با این تفاصیل کسانی که بین شیعیان جعفری و غلاة منتسب به تشیع فرق نمی گذارند و با سخنان دسته ای از شیعیان در مورد سایر شیعیان قضاوت می کنند باید گفت که این خلط آنها مسأله ای عمدی است و از جهل آن‌ها به عقاید شیعه امامیه، نشأت نگرفته است. بلکه این دسته از ظالمین و بی انصافهائی که اکثرا در جبهه ی جنگ روانی شیطان و یارانش قرار گرفته اند این فرقه‌های متضاد را از هم جدا نمی کنند تا اینکه بتوانند در حملات خود علیه شیعیان جعفری و تولید جنگ روانی و تفرق بیشتر میان مسلمین و در نهایت مشغول کردن مسلمین به مسلمین و تولید جنگ داخلی از آن استفاده نمایند.

---

[1]– طبرسي، الاحتجاج ص 229. باب: احتجاج  ابي جعفر في أنواع شتي، الكافي،1/96،التهذيب، 1/275،الاستبصار وغيره.

[2]– رجال الكشي:ص 195، البحار 2/239، رجال ابي‌داود:517.

[3]– رجال الكشي: ص 195، در ذكر مغيره بن سعيد، البحار،2/239، رجال ابي‌داود،517.

[4]– الأمالي للطوسي: 1/237، وسایل الشيعة، 27/120، البحار 2/235.

[5]تفسير نوين محمد تقي شريعتي ص 19 و مقدمه تفسير آيت الله طالقاني ص 17

[6]عزیزاللهعطاردی،اخباروآثارحضرتامامرضا (علیهالسلام)،ج1،ص 277

[7]صدوق، [بي تا]، «الف»، ص 525

([8]) الأخبار الدّخيله، ص228.

یحشیلیک و یامانلیک.

مُسلِم و بُخاری حذیفه رضی الله  عَنه دَن  نَقل  قیلیب  کیلتیریشیچه: ” آدَملر  رسول الله صلی الله علیه وسلمدَن  یَحشیلیک  حَقیده  سُوال  قیلیب  سُورَشَردی، اَمّا  مِین  یامانلیک  حَقیده  سُورَردیم؛ چُونکی  مَبادا  بُو یامانلیکگه  گیریفتار  بُولیب  قالیشدَن  قوُرقه ردیم.”

شُوندَی  اِیکن، یَحشیلیک و حَقنی  ته نیب  آلیشنی  اوُزی  کِفایه  قیلمَیدی، چُونکی  اَگر یَحشیلیک و حَقنی فقط  اوزینیگینه  ته نییدیگن  بُولسَک، یامانلیکگه  گیریفتار  بُولیب  اوُنی  ته نیی  آلمَسلیگیمیز هَم مُومکین . حَاضیرگی زَمانده گی  سکولاریسم  دینینی آفتلری و جاهیلیتگه  دُچار  بُولگن  اَکثر مُسُلمانزاده لرگه  اوُحشَب  بُو  نَرسه لرنی  حَقیقتیدَن  بیخَبَر  بُولیب  قاله میز.

شُونگه  اَساسله نگن  حالده  عمر ابن حطاب اَیته دیکی: ” اِسلام  زَنجیری  حَلقه حَلقه  بُولیب  اوُزیله دی، قه چان؟ اِسلامده  جاهلیَتنی  ته نیمَیدیگن  کیمسه لر  پَیدا  بُولیب  وُجُودگه  کیلگچ  بُو اِیش  صادِر  بُوله دی.”

رسول الله صلی الله علیه وسلمنی اَصحابلری  یَحشیلیک و یامانلیکنی  کامِلاً ،اَنیق  ته نیشَردی، چُونکی اولر اَنه  اوُشه یامانلیکنی  اِیچیده  پَروَریش  بُولیشگن، قطعاً یَحشیلیکنی  ته نله شَردی و یامانلیکدَن بیزار اِیدرلر. چُونکی  اوُلر  اِیمان و عَمَلی  صالیحنی  یَحشیلیگی، گوُزَلّیگینی و کفر و گوناهلرنی  اِیسه  پَلید، حُنِیک  اِیکه نینی  یَحشی  بیلیشَردی.

شُو سَبَبلی  هَم  اوُلرنی  اِیمانی، فَهمی، توُشوُنچَسی  اوُلردَن  کِیینگیلرگه  قه رَگنده  کوُچلیراق، صَلابَتلیراق، مَحکمراق، بُولیشگن،سُمَیّه،حَدیچه، مُصعَب،بلال و ……مَنه  شُوندَی  جاهیلیَتدَن  چیقیب کِیلیشگن  اِیدیکی، شُو  دَرَجَه ده  اِیمان  قدرَتی، صَلابَتی، مُستحکملیگیگه  اِیریشه  آلگن  اِیدیلر.

کِیینگی  دَورلرده  هَم، جاهِلیَتنی  یَحشی  توُشُونگن کیشیلر، فقط  مُسُلمان  آته-آنه دَن  مُسُلمان  بُولیب توغیلگنلرگه  نِسبَتاً  جاهلیَتنی  یَحشیراق  ته نیشگن و توُشُونیشگن و اِیمان و جهاد  یُولیده  توُتگن اوُصُولّری  صَحابه لرگه  یَقینراق  بُولگن. شوندَی  بُولگچ، بیر مُسُلمان “لا اله” دیگندَن و طاغُوتگه  کفر کیلتیرگندَن  سُونگ، “الّا الله” نی اَیتیش و الله نی شَریعَتینی  قانونلری، بوُیرُوقلریگه  بُویین  اِیگیشدَن آلدین “لا اله”، طاغُوتگه  کفر  کیلتیریشی، جاهِلیَتنی  توُغری  ته نیب  آلیشی  لازِم  بُوله دی.                                                                                            

.

Яхшилик ва ёмонлик.

Муслим ва Бухорий Хузайфа розиаллоху анхудан нақл қилиб келтиришларича: “ одамлар росулуллох саллаллоху алайхи васалламдан яхшилик хақида савол қилиб сўрашарди, аммо мен ёмонлик хақида сўрардим; чунки мабодо бу ёмонликга гирифтор бўлиб қолишдан қўрқардим. “

Шундай экан,яхшилик ва хақни ўзини таниб олишни ўзи кифоя қилмайди, чунки агар яхшилик ва хақни фақат  ўзинигина танийдиган бўлсак, ёмонликка гирифтор бўлиб уни таний олмаслигимиз хам мумкин. Хозирги замондаги секуляризм динини офатлари ва  жохилиятга дучор бўлган аксар мусулмонзодаларга  ўхшаб бу нарсаларни хақиқатидан бехабар бўлиб қоламиз.

Шунга асосланган холда Умар ибни Хаттоб айтадики: “ ислом занжири халқа халқа бўлиб узилади, қачон?  Исломда жохилиятни танимайдиган кимсалар пайдо бўлиб вужудга келгач бу иш содир бўлади.”

Росулуллох саллаллоху алайхи васалламни асхоблари яхшилик ва ёмонликни комилан, аниқ танишарди, чунки улар ана ўша ёмонликни ичида парвариш бўлишган, қатъан яхшиликни танлашарди ва  ёмонликдан безор эдилар. Чунки улар иймон ва амали солихни яхшилиги, гўзаллигини ва куфр ва гунохларни эса  палид,хуник эканини яхши  билишарди.  Шу сабабли хам уларни иймони , фахми, тушунчаси улардан кейингиларга қараганда кучлироқ, салобатлироқ, махкамроқ бўлишган,Сумайя, Хадича, Мусъаб, Балол ва …….мана шундай жохилиятдан чиқиб келишган эдики, шу даражада иймон қудрати, салобати,мустахкамлигига эриша олган эдилар.

Кейинги даврларда хам , жохилиятни яхши тушунган кишилар, фақат мусулмон ота-онадан мусулмон бўлиб туғилганларга нисбатан жохилиятни яхшироқ танишган ва тушунишган ва иймон ва жиход йўлида тутган усуллари сахобаларга яқинроқ бўлган. Шундай бўлгач, бир мусулмон “ла илаха” дегандан ва тоғутга куфр келтиргандан  сўнг , “иллаллох”ни айтиш ва аллохни шариатини қонунлари, буйруқларига буйин эгишдан олдин “ла илаха”, тоғутга куфр келтириши, жохилиятни тўғри таниб олиши лозим бўлади.

خیر و شر

 

مسلم و بخاری از حذیفه رضی الله عنه نقل کرده اند که می‌ گوید: «مردم از رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد خیر و خوبی می‌پرسیدند اما من  در مورد شرّ و بدی؛ چون می‌ترسیدم که مبادا گرفتار آن شوم».

در این صورت، تنها شناسایی خیر و حق کافی نیست. چون، اگر تنها خیر و خوبی را بشناسیم ممکن است گرفتار بدی و شر شویم و ندانیم این کاری که دچارش شده ایم شر و بدی است. مثل اکثر مسلمان زاده هایی که دچار جاهلیت و آفات دین سکولاریسم شده اند اما از حقیقت آن بی خبر هستند.

بر این اساس است که عمربن خطاب می گوید: «زنجیر اسلام حلقه حلقه گسسته می‌شود (پاره می شود،) چه وقت؟ هرگاه در اسلام کسانی رشد و به وجودبیایند که جاهلیت را نمی‌شناسند».

صحابه ی رسول الله صلی الله علیه وسلم خیر و شر را کاملاً می شناختند چون در آن (شر) پرورش یافته بودند و قاطعانه خیر را دوست داشتند و از شر بیزار بودند. چون زیبایی و خوبی ایمان و عمل صالح و زشتی و پلیدی کفر و گناهان را می دانستند. به همین دلیل بود که ایمان آنها و فهم و درایت آنها از کسانی که پس از آن ها آمدند قوی تر و باصلابت تر و محکم تر بود و کسانی چون سمیه، خدیجه، مصعب، بلال و … از چنان جاهلیتی ظهور کردند و به چنان درجه ای از قدرت ایمان، صلابت و استقامت رسیدند.

 در زمانهای بعد هم، کسانی که جاهلیت را خوب فهمیدند، از کسانی که قبلاً از پدر و مادری مسلمان به دنیا آمدند و جاهلیت را نشناختند اسلام را هم بهتر فهمیدند، و در راه ایمان و جهاد، مسیرشان به صحابه نزدیکتر بوده، در این صورت، زمانی که یک مسلمان می گوید «لا اله» و کفر به طاغوت می کند، باید قبل از گفتن «الا الله» و گردن نهادن به دستورات و قانون شریعت الله، شناخت صحیحی از «لا اله» و کفر به طاغوت و جاهلیت داشته باشد.

فَرقلَر، اِختِلاف مَدَنِیَتِی و بُو اِختِلافلَرنِی اوُرتَدَن آلِیب تَشلَشنیی یَگانَه اَبزارِی.

خالد هورامی.

اِیندِی نَماز پَیتِیدَه قُولِیمِیزنی باغلَیمِیزمِی یا یُوقمِی، مَنَه بُولَر فَرعِی مَسَلَه لَردَن بُولِیب، حاضِرگِی وَضِیَعتدَه بُو مَسَلَه لَردَن قاچِیب کِیتِیب بُولمَیدِی و مَنَه بُو اِیشلَر سُنّیلَرنی آرَسِیدَمِی یا  شِیعَه نِی آرَسِیدَمِی فَرقِی یُوق. مالِکِیلَر، حَوارِج،شِیعَه لَر نَماز پَیتِیدَه قُولَّرینِی باغلَشمَیدِی، اَمّا حَنَفِیلَر، شافِیعِیلَر،حَنبَلِیلَر اِیسَه تُورلِی- هِیل جایلَرده قوُلَّرِینِی باغلَشَدِی. یَعنِی قوُلِینِی باغلَیدِیگن طائِفَه لَرنِی اوُزِی هَم اوُزلَرِیگه حاص اوُرِینلَردَه باغلَشَدِی. مَثَلاً حَنَفِیلَر کِیندِیکنِی آستِیدَه، شافِعِیلَر کِیندِیک بییلن کوُکرَکنِی آرَسِیدَه، حَنبَلِیلَر اِیسَه کوُکرَکنِی اوُستِیدَه قوُلنِی باغلَشَدِی و …….

اَگر شِیعَه و سُنِّیگه اوُحشَش اِسلامِی مَذهَبلَرنِی اوُرتَسِیدَگِی مَنَه بُوندَی فِقهِی مَسَلَه لَرگه شَرعِی نَظَر بِیلن قَرَیدِیگن بُولسَک، عُمُومِی اوُصُولَّردَه اِختِلاف یُوقلِیگِینِی آسانگِینه تُوشوُنِیب یِیتَمِیز……بُو یِیردَگی اِختِلافلَر، فَرقلَر اَهلِی سُنّت (شافِعِی، حَنبَلِی و ……) مَذهَبلَرِینِی اوُرتَسِیدَگِی اِختِلافلَرگه اوُحشَیدِی.

مَنَه شُونگه اَساسلَنگن حالده شَیخ مُحَمّد غَزّالِیگه اُوحشَگن کِیشِیلَر اَیتِیشَدِیکِی: فِقه نِینگ عَمَلِی (مُقایَسَه قِیلِیش) مَیدانِیدَه اِیکِّی تامانِّی اوُرتَسِیدَگِی فِقهگه آئِد اِختِلاف و مُشکِیلاتلَرنِی تِیکشِیرِیب چِیقَدِیگن بُولسَک، شِیعَه و سُنّینِی آرَسِیدَگِی فَرق، اَبُو حَنِیفَه مَذهَبِیدَگِی فِقه بِیلن مالِکِی مَذهَبِینینگ فِقهِیچَلِیک یا شافِعِی مَذهَبیِچَلِیک فَرقگه اِیگه اِیکنِینِی کوُرَمِیز.

اِعتِقادِی مَسَلَه لَردَه هَم گاهِیدَه حُکوُمَتلَرنینگ سِیاسِی وَضِیعَتلَریگه اِیرگَشگن حالده،اِعتِقادِی مَسَلَه لَرگه عَلاقه سِی بُولمَگن بِیر نَرسَه لَرنِی عَقِیدَوِی مَسَلَه لَرگه آلِیب کِیرِیشگن و اِختِلافلَرنِی عَقِیدَوِی اوُصُولَّرگه عَلاقه سِی باردِیک قِیلِیب کوُرسَتِیشگن، اَصلِیده اِیسَه عُمُوماً عَلاقه سِی بُولگن اِیمَس اِیکن.

مَنَه شُولَرگه اَساسلَنگن حالده حَسَن البَنا – الله قَبُول قِیلسِین شَهادَتلَرِینِی – و سَیِّد قُطب شِیعَه لَرنِی گوُرُوهلَرِی بِیلن بِیرگه، شِیعَه و سُنِّیلَردَن عِبارَت بَرچَه مُسُلمانلَر، مُشتَرَک اوُصُولنِی پایدِیواریگه اَساسلَنگن حالده بِیرلَشِیشگه و دِینّی اوُصُولَّرِیدَن حِسابلَنمَگن و اوُلَرنی اِنکار قِیلیشلِیک دِینّی اِنکار قِیلِیش دِیب حِسابلَنمَیدِیگن جُزوِی اِیشلَردَه اِیسَه بِیر- بِیرلَریگه عُذر اَیتِیب قُویِیشگه کِیلِیشِیب آلِیشگن اِیدِی. اوُلَرنینگ بَرچَه لَرِی بُوتُون جَهانّی پَروَردِگارِی بُولمِیش “الله گه”، آخِیرگِی پَیغَمبَر بُولگن مُحَمّد صلی الله علیه وسلّمگه، آسمانِی کِتاب صِیفَتِیدَه قُرآنی کَریمگه، قِبله و الله نی اوُیِی صِیفَتِیدَه کَعبَه گه، قِیامت کوُنِیگه و دِینده ضَرُورِی بُولگن نَرسَه لَرگه اِیمان کِیلتِیرگن و اِعتِقادِی بُولگنلَر مُسُلمان بُولیشینی تَصدِیقلَشگن اِیدِی.

   اَصلِیدَه واقِیعِیَتنِی آلِیب قَرَسَنگِیز هَم، تُورلی- هِیل اِسلامِی مَذهَبلَرنِی اوُرتَسِیدَگِی اِختِلافلَر، فَرقلَر هِیچ قَچان قُرآن و سُنّتنِی اَصلِیگه کوُرَه بُولگن اِیمَس، بَلکی اوُلَرنی اِختِلاف، فَرقلَرِی فَقَط قُرآن سُنّتنِی فَهملَش بارَسِیدَه بُولگن حالاص، بُو اِختِلافلَر، فَرقلَر هَم بَرچَه اِسلامِی فِرقه لَرنینگ واحِد اِجماعسِی بِیلن اوُرتَدَن کُوتَرِیلِیب کِیتَدِی.

مَنَه بُوندَن کِیلیب چِیقَدِیگن بُولسَه، مُسُلمانلَرنینگ واحِد اوُلی الاَمر شُوراسِی واحِد اوُمَّت صِیفَتِیدَه کِیلیب، اوُزِینِی واحِد اِجماعسِینی اوُرتَگه تَشلَمَگوُنِچَه مَنَه بُو اِختِلافلَر، فَرقلَر دَوَام اِیتِیشلِیگِی اَنِیق. مَنَه بُو اِختِلافلَر اُورتَدَن کوُتَرِیلِیشِی یُولِیدَه حَرَکَت قِیلیاتگن کِیشِیلَرگه تَوصِیَه مِیز شُوکِی، اوُلی الاَمر شُوراسِینی و واحِد اوُمَّتنِی و واحِد اِجماعنِی فَقَط اِسلامِی حُکُومَتنی واسِطه سِی آرقَلِی تَشکِیل قِیلِیشلِیک و اوُنِی مُؤَاسَّسَه لَرینی مُستَحکَملَش، تازَلَش یُولِی بُویِیچَه حَرَکَت قِیلَیلِیک و اوُزلَرینِی بُوتُون کُوچ- قُدرَتلَرِینیی مَنَه شُو مُهِم اِیشگه مَرکَزلَشتِیرِیشلَرِی لازِم بُولَدِی. چُونکِی مَنَه بُو اِیش عَمَلگه آشَدِیگن بُولسَه اُورتَدَگِی مِینگلَب اِختِلافلَر هَم اوُز- اوُزِیدَن حَل بُولِیب کِیتَدِی.