Хамда аллохнинг сизларга берган неъматини эсланг: бир-бирингизга душман бўлган пайтингизда дилларингизни ошно қилиб қўйди-ю, сизлар унинг неъмати сабаб биродарларга айландингиз.
الْمُؤْمِنُ مَأْلَفَةٌ وَلا خَيْرَ فِيمَنْ لا يَأْلَفُ وَلا يُؤْلَفُ.[4]
Мўъмин мунис бўлади (улфат бўлиб кетиш ва улфатдир) улфат бўлиб кетилмайдиган кишида яхшилик йўқ.
Мана бундан келиб чиқадики,мўъминларни бир ёқадан бош чиқаришига, бирлашишига сабаб бўладиган омил, бу исломий вохид қонунлар ва ақидалардаги неъматдир. Бу неъматлар шариатга қарама-қарши бўлган барча фикрлар, сўзлар, қонунлар, рафторларни хазф қилиб четга суриб ташлаб қалбларни мунис қилиб бирлаштирган , мана шу ягона қалб ўзини ягона хукми, буйруғи билан бадандаги бошқа аъзоларни ва мўъминларни ижтимоий жамиятини биносини бошқаради. Шу сабабли хам росулуллох саллаллоху алайхи васаллам гох мўъминларни бирлашган бинога ўхшатганлар, у зот мархамат қиладилар:
(мўъмин киши ўзини мўъмин биродарига нисбатан битта мустахкам бинони қисматларига ўхшайди,бу бинони бошқа бўлак,қисматлари бир-бирини ёрдамида мустахкамланиб махкам бўлишади.).
Тўғри, бир хилда, баробар , қийшаймасдан туринглар, агар шундай турмасанглар қалбларингиз ихтилоф яъни келишмовчиликга тушиб қолади, деб мархамат қиладилар:
أقِيموا صفوفَكم، ثلاثًا،
(сафларингизда тўғри туринглар)
واللهِ لَتُقِيمُنَّ صفوفَكم أو لَيُخالِفَنَّ اللهُ بينَ قلوبِكم[9]
Мана бу вохид уммат вохид қонун ва программа билан ташкил бўлган ва аллох таолони шариатидаги қонунларга қарши бўлган барча фикрлар, программалар ва рафторларни четга суриб қўйяди,шу йўл билан аллох таолони динида, қонунида, шариатида холис бўла олади.
«مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ»(بینه/5)؛
Аллох ва уммат ўзини ёнига шерикни қабул қила олмайди:
رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید:«الوَحدةُ خيرٌ مِن جليسِ السُّوءِ، و الجَليسُ الصالِحُ خيرٌ مِنَ الوَحدةِ»[1]تنهائی بهتر از همنشین بد است، و همنشین صالح بهتر از تنهائی است.
یا می فرماید: لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي الْوَحْدَةِ،ما سار راكبٌ بليلٍ أبدًا [2] یا « مَا سَارَ رَاكِبٌ بِلَيْلٍ وَحْدَهُ»[3]اگر مردم، خطرات تنها به سفر رفتن را میدانستند، هیچ کس به تنهایی در شب، مسافرت نمیکرد.
پس«وحدت» مصدری است به معنی واحد، تنهائی و یکی بودن؛ و در اصطلاح «وحدت» یعنی یکدلی و یکی شدنِ دو یا چند امر و جانبِ مختلف، با کنار زدن و پاک کردن تمام موارد مورد اختلاف. الله تعالی خطاب به مومنین می فرماید: وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُواْ (و همگی به رشته خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید) وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً (آل عمران/103) و نعمت خدا را بر خود به یاد آورید که بدان گاه که (برای همدیگر) دشمنانی بودید و خدا میان دلهایتان پیوند داد، پس برادرانی شدید. و رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید:الْمُؤْمِنُ مَأْلَفَةٌ وَلا خَيْرَ فِيمَنْ لا يَأْلَفُ وَلا يُؤْلَفُ.[4] مؤمن مونس است(مورد انس والفت است) و در کسی که انس نگیرد و به او انس گرفته نشود، خیری در او نیست.
Ахли суннатни тўрт мазхабини ва имоми Жаъфар шиъаларининг мазхабини девон қилиниш тарихи
Холид хўромий
Мусулмонлар исломий хукуматни ва уни кетидан улил амр шўросини, вохид умматни ва вохид ижмоъни қўлдан бой беришгач,йиллар ўтиши давомида ўзларини саволларини олимлардан сўраб жавобини олиб юришган. Шу орада бир гурух катта кишилар ёмон,пасткаш уламоларни хатари вужудга келганлиги боис, ўзларини назарида қабул қилинган нарсаларни мажмуъасини жамлаб ироя беришга қарор қилишди.
Имоми Жаъфар Содиқ рохимахуллох ва у кишини оталари (алайхиссалом) яшаган аср, фиқх пешволарини ва фиқхий мазхабларни шаклланиш асри бўлган, имоми Жаъфарни замонида ёки ундан озгина олдинроқ бошланган ва у кишини замонидан кейинроқ тугаган. Имоми Жаъфар Содиқ билан бу мухим ишни биринчилардан бўлиб бошлаган киши, зайдийларни пешвоси имоми Зайд ибни Али рохимахуллох бўлган, мана шу даврларда ханафий мазхабини асосчиси имоми Абу Ханифа рохимахуллох ва моликий мазхабини асосчиси имоми Молик рохимахуллох ўзларининг фиқхий кўз-қарашларини девон қилишган.
Имоми Жаъфар Содиқни замонидан бир оз кейинроқ имоми Шофеъий ва имоми Ахмад ибни Ханбал ўзларини мазхабларини асосини қуришган, мана бу икки имомдан сўнг турли-хил далилларга кўра фиқхий мустақил мазхабларни девон қилиниши нихоясига етган. Мана бу даврдаги фазони текшириб чиқиб шуни айтса бўладики, барча фиқхий мазхабларни бир замонда девон қилиниши ўша замонни табиатига муносиб равишда бўлган эди.
Шу билан бирга имоми Жаъфар Содиқ, шунингдек Зайд, Абу Ханифа, Молик, Шофеъий ва Ханбал ўзларига эргашган кишиларни ўртасида шундай қаноатни вужудга келтиришган эдики, улардан кейинги даврларда хам бошқа пешволарга эхтиёж бўлгани йўқ.
Дархақиқат имоми Жаъфар Содиқ ўзини асридаги кишиларни имоми замони сифатида,отасидан ва бобосидан ва бир неча имомдан ўзига етиб келган назарларни жамлаган ва ўша кунни вазиатига хамда жамиятга хоким фиқхга муносиб равишдаги ўзини назарини хам ироя берган киши эди. У кишининг кетидан хам шароитга эга бўлган фақих шахс мана бу мазхабни ташкил қилган склети ва усулларига суянган холда имоми замонни ўринбосари бўлиб, жамиятдаги мавжуд вазиятга муносиб равишда ижтиход қилса ва рахбариятни бошқарса бўлар эди.
Мана бундан шуни хулоса қиламизки, имоми Жаъфар Содиқ хос бир жараён бўйича собит фиқхни ироя қила олган ва ўзидан олдинги имомларни назарларини хамда ўзидан кейинги имомларни ишончларини хам етказиб берган киши хисобланади. Чунки биз у кишидан сўнг имом Мусо Козимни ё имом Ризони ё Хасан Аскарийни мазхаби деган нарсани кўрмаганмиз; балки бу имомлар мана шу мазхабни ичида “мавжуд вазиятга” муносиб равишда ўзларини ижтиходларини ироя беришган ва вафотларидан сўнг уларни ижтиходларидан фойдаланиш муддати хам нихоясига етган.
Калиний Хасан Аскарий билан тахминан яқин замонда бир минтақада (Бағдод ва Сомроъ) яшаб ўтган, аммо “кофий” номли китобида (бу китоб етти жилддан иборат бўлиб,уни катта қисми имоми Жаъфар Содиқга нисбатланган) Хасан Аскарийдан бир неча ривоятни нақл қилган холос. У китобда деярли имом Жаъфар Содиқни сўзлари ва ривоятларини нақл қилиб ўтган, бўлиб хам Калиний билан имом яшаб ўтган замон ва маконни ўртасида жуда катта фосила бўлган,биз бундан имом Жаъфар Содиқни амалга оширган ишни ахамиятини қандай даражада эканини тушуниб олсак бўлади.
Агар уларни ўртасидаги замонни хисоблайдиган бўлсак, ўртада 200 йил фарқ бор. Макон жихатидан хам имом Жаъфар мадинада яшаган бўлса Калиний Бағдодда яшаб ўтган. Калиний хам замон ва макон жихатидан ўзига яқинроқ бўлган кишини қўйиб,замон ва маконда ўзоқроқ бўлган кишига кўпроқ ахамият берган.
Имоми Жаъфар Содиқ ўзидан олдинги ва кейинги имомларни мазхабидаги склетни баён қилиб берган бўлиб,усулларни татбиқ қилиш шеваси бўйича тажриба касб қилиш борасида кейинги имомларга эхтиёж пайдо бўлар эди. Шу сабабли хам имоми Калинийга ўхшаганлар мазхабни умумий усуллари бўйича аксаран имоми Жаъфар Содиқдан ривоят қилишган. Бу ерда мавжуд вазиятни дарк қилиш ва усулларни татбиқ қилиш борасидаги янги кунни масалаларидан ташқари, бошқа нарсаларда имоми Жаъфар Содиқни фиқхига тобеъ бўлишган; чунки бу имомларни барчаси ягона фиқхга пойбанд эдилар.
Бу ерда шуни айтиб ўтиш лозим бўладики, агар мана бу асрдан олдин мусулмонларни ўртасида фиқхни девон қилиниши роиж бўлганда, имоми Али ибни Толибни фиқхи сақланиб қолган бўларди, буни натижасида имоми Жаъфар Содиқ томонидан фиқхни девон қилинишига хам эхтиёж қолмаган бўларди. Имоми Жаъфар Содиқни ўзига хам фақатгина татбиқ қилиш шеваси бўйича мурожаъат қилинарди.
Қуйидаги масалани хам ёритиб ўтиш лозим, деб биламиз, мана шу арсдан бошқа асрларда ё имоми Жаъфар Содиқни бобоси Али ибни Хусайнни замонида хам, мана шу сатхдаги фиқхий назарларни девон қилинганини кўрмаганмиз. Мана бу давр ўтиб кетгандан сўнг хам мусулмонлар янги мазхабларни кўпайиб кетишини олдини олиб, ягона улил амр шўросига қайтадиган замон келгунча ана ўша мазхабни асосида туришга харакат қилишган. Бўлмасам (Нававийга ўхшаш шофеъий мазхабидаги) ўзларидаги янги назарлар вужудга келганига ,хатто ўша диёрдаги мусулмонларни ўртасида роиж бўлган мазхабга мухолиф назарлар топилишига қарамасдан, ўзларини назарларини баён қилиш билан бирга ана ўша аслий мазхабда мустахкам туришган.
تاریخ تدوین مذاهب اربعه اهل سنت و مذهب شیعه ی امامی جعفری
به قلم: خالد هورامی
پس از آنکه مسلمین حکومت اسلامی، و به تبع آن، شورای اولی الامر، امت و اجماع واحد را از دست دادند مسلمین پس از سالها سوالات روز خود را از علماء پرسیده و جواب خود را دریافت می نمودند تا اینکه خطر وجود علمای سوء و الرویبضه عده ای از بزرگان را بر آن داشت که آراء فقهی مورد پسند خود را در مجموعه ای منسجم گردآوری نموده و الگوئی واحد و سازمان یافته ای را ارائه دهند.
عصری که امام جعفر صادق رحمه الله و پدر ایشان علیه السلام در آن زیسته، عصر پیشوایان فقه و شکل گیری مذاهب فقهیای بوده که در زمان امام جعفر یا کمی قبل از او، شروع شده و کمی بعد از او پایان یافته است. اولین شخصی که معاصر با امام جعفر صادق به این مهم پرداخت امام زید بن علی رحمه الله پیشوای مذهب زیده بود. در همین دوران امام ابوحنیفه رحمه الله بنیانگذار مذهب حنفی و امام مالک رحمه الله پیشوای مذهب مالکی اقدام به تدوین دیدگاههای فقهی نمودند.
کمی پس از امام جعفر صادق امام شافعی رحمه الله و امام احمد بن حنبل مذاهب فقهی خود را پایه گذاری نمودند و با این دو امام ،به دلایل مختلف، عصر تدوین مذاهب مستقل فقهی پایان یافت. با بررسی دقیق فضای حاکم بر این دوران می توان گفت تدوین همزمان تمام این مذاهب فقهی امری متناسب با طبیعت آن عصر بود.
با این وجود امام جعفر صادق، همچون زید، ابوحنیفه، مالک، شافعی و حنبل، چنان قناعتی در میان پیروان خود به وجود آورده بود که پس از وی نیز هیچ نیازی به پیشوای فقه دیگری، در همین جریان که برای خود پیروان جداگانهای داشته باشد، به وجود نیاید.
مشرکلر و اولرنینگ اسلام شریعتیده گی، اهلی تَعویلنی اوزرا سوزلشو آدبیاتده گی حکملری. (18)
بسم الله والحمد الله.
اما بعد: السلام علیکم و رحمة الله و برکته.
سوال (1)
سیز اوزینگیزنی مطلبلرینگیزده شیخ اللسلام ابن تیمیه رحمه الله نینگ مشرکلر بیلن اهلی کتابنینگ آره سیده گی فرقه لر حقیده گی نقل قیلینگن سوزلرنی کیلتیرگنسیز. او کیشیدن منه شو مشرکلر و اهلی کتابنینگ اهلی سُنّتنی تَورَت مَذهبیگه قرشی رَوافضلرنینگ هَمکارلیک قیلیشلری باره سیده هم بیرار نَرسه بیله سیزمی؟
صُحبتیمیزنی اوّلیده شونی ایتیب اوتیش لازم بوله دیکی، جَعفریلرگه هم حَنَفی، شافعی و باشقه مذهبلرگه اوخشش نَظر بیلن قرَش کیرَک، مَنه بو مَذهَبلر اوزینی اورنیده بیر-بیری بیلن اجتهادی اخطلافلرگه ایگه دیر. شیعه لرنینگ اوزلرنی باشقه لردن اجرَتیشگه قصد قیلیشلری بو اولرنینگ اوزلرنی مُعماسیدیر و اولر جوده کتّه حطا گه یول قوییشیَپتی. بو حودّءِنکه حَنَفی یا شافعیلر اوزلرنی باشقه مَذهبلردَن اجرَتیب آلیاتگنگه اوخشیدی.
تُورت مَذهَب اباره سی و اهلی سُنّت دیب تنیلگن مذهبلرنی فقطگینه تُورت مذهبگه چیگه ره لب قوییش خَیرُ القورونده گی اماملرگه عَلاقه سی یوق. اگر خَیرُ القورونگه و اوندَن کیینگی بیر نیچه عَصرگه هم نَظر تشلنسه، تُورت مَذهَب باره سیده بیرار نَرسه اَصلا تاپیلمیدی. اهلی سُنّت دیب تنیلگن مذهبلرنی تُورت مذهبگه چیگه رَلب قوییش شاه لر تامانیدن اوزیگه حاص دلیلّرگه اساسا قیلینگن ایشدیر. بوگونگی کونده اگر دیقّت بیلن قریدیگن بولسک جَعفریلرنی جَمیعَتی حَنبلیلرگه قرگنده انچه کوپراق و تَحمینا مالیکیلر بیلن بیر صَطحده جایلشیشگن. بو یرده اینگ یَحشی چاره برچه فرقه لر و اسلامی مذهبلر بوییچه اولیل امر شوراسینی تَشکیل قیلیشدیر، اگر اوزلرینی اسلام و مسلمانلر دایره ده دیب حِساب قیلیشدیگن بولیشسه، باشقه لرنی کورمگنلیک گه آلیشمیدی و باشقه اسلامی مذهبلرنی حَذف قیلیب تشلشمیدی.
حاضرده جعفریلرنی آره سیده هم حَنَفیلر و مالیکیلر و شافیعیلر و یاشقه مذهبلرگه اوحشش قطعا اَدَشگن کیمسه لر تاپیلدی. اگر اولر اوزلرنی شافیعی یا حَنَفی یا جَعفری و باشقه لر دیب حسابلشگن تَقدیرده هم اوزینی اورنیده باشقه مذهبلرنی هم تَن آلیشی کیرَک.
Хақ йўлга тушиб олишлик хам, турмуш қуриш ва фарзандли бўлишга ўхшаган нарса экани хақида фикрлаб кўрганмисиз? Ота-она ва жамият хақ ва ақидани шахсни устига мажбурий холда юклаб қўйишадими? Ё бўлмасам шахсни ўзи ихтиёр эгаси бўлиб унда хақ талаб қилиш рухияси ва хақга фитратан мойиллиги борми ё далил келтириш ва хақиқий хужжатлар йўли орқали ақидасини қўлга кирита оладими?
«كلُّ مولودٍ یولدُ علی الفطرةِ فأَبواه یهوِّدانهِ أو ینصرانهِ أویمجسانِهِ… .»[1]
” хар бир фарзанд фитратига мувофиқ равишда (пок ва солим) дунёга келади. Аммо уни ота-онаси уни яхудий, насроний ё мажусий қилиб етиштиради.”
Яъни адашган кишиларни айбларидан бири , улар ўзларидаги ишончларини кейинги авлодга мерос қилиб қолдиради. Бугунги кундаги жуда кўп мусулмонлар хам худди шу йўлда харакат қилиб боришяпти, улар ўзларидаги ишончларни мол-дунёга ўхшаш кўчма ё кўчмайдиган мерос сифатида ота-боболаридан қабул қилиб олишади ва уларни йўли буйича харакат қилишади.
Яъни мисол тариқасида айтадиган бўлсак, агар сиз Қум ё Нажафда 12 имомлик шиъа бўлган ота-онадан туғилганингизда мажбуран 12 имомлик шиъалардан ва агар Саъдада дунёга келганингизда мажбуран зайдий шиъалардан ва агар Саравондаги ханафийларни оиласида туғилганингизда мажбуран ханафийлардан ва агар хўромон ё Махобод ё Урумиядаги шофеъий хонадонларда дунёга келганингизда мажбуран шофеъийлардан ва …….. бўлардингиз, шу тарзда хақ ва ақидангиз ота-онангизни тухумдони орқали сизга мерос бўлиб қолади. Бугунги кунда сизни қаршингизда туриб сиз билан тортишиб бахс қилаётган шахс, агар сиз яшаган мухитда туғилганда шубхасиз сизни хомийларингиздан бири бўлган бўлар эди.
Мана шундай холда ишончларни мерос бўлиб қолиши ва хақиқатни баробаридаги мухолиф бўлиб турган ва мерос бўлиб қолган ишончларни химоя қилишлик, умматларни орасида хақни қабул қилишга монеълик қилиб турибди. Улар даъватчилар ва мусулмон таблиғчилари томонидан уларга етказилаётган хақни қаршисида бундай дейишади:
Мана бу сўзлашув ва мунозара фақатгина бир гурух кишиларни баъзи бир пайғамбарлар билан ораларида бўлиб ўтган нарса эмас, балки бугунги кунда хам такрорланувчи тарихий мунозара бўлиб, қиёмат кунигача аллохни шариатига эргашувчилар билан кўр-кўрона,жохилий таъассуб билан меросий ақидаларга эргашганларни ўртасида содир бўлиб боради.
Аслида мана бу жуда катта монеъ хисобланади,жохилият муридларини ва тоғутларни таниб олиш учун аллох таоло бизларга бу гурухдаги инсонларни баён қилиб мархамат қиладики:
Улар дедилар:”сен бизларни ота-боболаримизни амал қилган холда топган динимиздан буриш учун ва икковингиз еримизга эга бўлиб олиш учун келдингми?!”
Мана шу тарихий дунё-қараш сабабли хам қурайш секуляристлари авваллари росулуллох саллаллоху алайхи васалламни ибни Аби Кабша, деб чақиришарди, чунки Аби Кабша ота-боболари сиғиниб келган нарсаларга ибодат қилишдан бош тортган эди.
Мана бу метод ва равишга эргашган холда фиқхий мазхабларга эргашучиларни аксари ахбор ва рохиблар томонидан уларни мияларига қуйилган меросий ишончларидан воз кечишни хохлашмайди, агар улар бундай амал қилишганда қуръон ва суннати сахих, вахдат ва мусулмонларни иззатини фойдасига бўлар эди. Воқеиятда эса улар росулуллох саллаллоху алайхи васалламни хадисларида айтилганидек, Адий ибни Хотамни бўйнидаги салибга ўхшаш ахбор ва рохибларга сиғиниб ўзларига мерос бўлиб қолган нарсаларни сақлаб қолиш билан овора бўлишади.
Вахдатни монеъ бўладиган нарсалар (4): мусулмонларни ихтиёрсиз бўлиши ва озод бўлмаслиги, хамда бошқаларни фикрига қарам бўлишлик (2)
Корзон Шаккок
Мерос усулидаги ақидага эга бўлган кишилар, сиз уларнинг ақидаларини қабул қилган яъни улар ва уларнинг ота-боболари мерос қилиб олган нарсаларга иймон келтириб ишонган пайтингизда ё бошқачароқ қилиб айтганда эътиқод қилганингизда сизни қабул қилишади. Яна хам соддароқ қилиб айтганда уларни тоифасидан бўлишингиз лозим, бўлмасам битта махалладан, қишлоқдан ё шахардан ё бир давлатдан бўлиш ёки яшаётган шахрингизда маълум даражадаги тоифадан эканингиз уларга мухим эмас!
Шу сабабли хам хар қандай бахсни бошлашдан олдин, улар аввал сизни қайси исломий фирқага мутаъаллиқ эканингизни билмоқчи бўлишади,рўбарўсидаги шахсни таниб олгач уни ўзини ва фирқасини хатоларига ишора қилади ва мана шу хатоларни ана ўша шахс етказаётган хақ, сахих сухбатни устига умумлаштириб қўя қолади,натижада эса бу шахсни сўзларига қулоқ хам солмасдан осонлик билан ўзини хам хақиқий неъматдан махрум қилади.
Аслида эса қуйидагича бўлиши лозим: ” ким гапираётганига эмас, балки гапирилаётган нарсага эътибор бер”, чунки агар хақиқат мухолиф тарафни ё шахсни душмани томонида бўлса хам уни қабул қилиш керак. Чунки хақиқат мўъмин кишини йўқотиб қўйган нарсаси хисобланади, имоми Али бу хақида айтадики:
Хикмат мўъмин кишини йўқотиб қўйган нарсасидир, шундай экан уни агар иккиюзламачи одамдан бўлса хам ўрган. Бошқа бир жойда айтишларича:
الحِكمَةُ ضَالّةُ المؤمنِ ، فاطْلُبوها و لَو عندَ المُشرِكِ تكونوا أحَقَّ بها و أهلَها.
Хикмат мўъмин кишини йўқотиб қўйган нарсаси; мушрикларни олдидан бўлса хам уни қидиринглар, чунки сизлар унга улардан кўра кўпроқ сазоворсизлар.
Ироқдаги ханафий мазхабидагиларни раиси, хамда уларни катта устозларидан хисобланмиш Абул Хасан Кархий айтадики: ” бизни катта кишиларимизни эътиқодларига қарши бўлган хар қандай оят, ё таъвил қилинган ё мансухдир, худди шунга ўхшаш катта кишиларимизни эътиқодларига мухолиф бўлган хадис хам ёки таъвил қилинган ё бўлмасам мансух бўлади. [3]
Шунингдек “кашфул кабир” китобида нақл қилинишича, Абу Ханифани мазхабига мухолиф бўлган хадис хақида ,имом Абу Ханифа бу хадисни ё кўрмаган ёки у кишига бу хадис етиб келмаган, дейилиши хам дуруст эмас.
Хақиқатда эса улар имомларнинг маъсум эканига ва хеч нарса уларни назаридан четда қолиб кетмаслигига , хамда бир масала хақида уларни хато қилишларини имкони йўқлигига эътиқод қилишади, аслида эса имомлар махсусан тўрт мазхабни имомлари жуда кўп масалаларда бир-бирлари билан ихтилофларга яъни турли-хил назарга эга бўлишганини хаммамиз хам яхши биламиз. Агар уларни барчасини қилган ихтиходларини тўғри деб хисоблайдиган бўлинса,- бундан аллох сақласин- аллохни дини қарама-қаршиликларга эга ва хақиқат жуда кўп ,дегани бўлади. Аслида эса аллох субхана ва таоло баён қилганидек,назарларни хилма- хил бўлиши инсоний каломни сифатларидан хисобланади ва фақатгина аллох таолони каломи пок ва зулолдир. Аллох таоло мархамат қиладики:
Агар у аллохдан бошқа биров томонидан бўлса эди, унда кўп қарама-қаршиликларни топган бўлар эдилар-ку?!
Хофиз Алмағриб ибни Абдулбир ўзини фаслий китобида ихтилофларда хато бўлиши мумкинлигига ишора қилиб айтади: барча ихтилофлар хам тўғри ва сахих эмас, сахоба ва салафлар хам бир-бирларини хато ва нотўғри назар борасида айблагани хақида жуда кўп мисоллар топилади. Хатто уларни баъзилари бир-бирларини инкор қилиб баъзи бир ижтиходларда бахслашиб тортишганлар ,натижада эса уларнинг баъзилари ўзини назари ва фикридан қайтган пайтлари хам бўлган. [4]
У китобда айтилишича: агар биз уларни эътироз ва инкор қилган нарсаларини жамламоқчи бўлсак, уни бир китобга сиғдиришни иложи йўқ, энди бир фаслни ичида бу мавзуни ёритиб бериш хақида гапирмаса хам бўлади. Сахоба ва салафлар ўзаро ихтилоф қилган ва бир-бирларини инкор қилган мавзуларни тўғри ё хато экани хақида гапирадиган бўлсак ,икки томонни албатта бири хақ,аммо уларни хар иккови сахих ва тўғри,хамда китоб ва суннатга мувофиқ, деб бўлмайди. Агар хар икки томонни назари тўғри, сахих бўлганда, сахоба ва салаф бир-бирларини хато қилганликда айбламаган бўларди. Дархақиқат бир кишини қуйидаги сўзлари жуда хам ўринли айтилган:
«اثبات ضدین معاً فی حالٍ أقبح ما یأتی من المحال».
“Бир-бирига қарама-қарши бўлиб турган икки нарсани хар икковини исботлашлик,амри махол бўлган нарсани олиб келишдан кўра хуникроқ ва жирканчлироқдир.”[5]
Ибни Абдулбир имоми Молик ва Лайсдан зикр қилиб айтадики: бу хурматли кишилар росулуллох саллаллоху алайхи васалламнинг асхобларини ихтилофлари хақида қуйидаги назарни билдиришган, сахобаларни ўртасидаги ихтилофларда исломий уммат учун рахмат ва кенглик бор, дейдиган кимсалар хато қилишади. Аслида бу ихтилофлар тўғри ва хато бўлган икки ўриндан иборат,яъни албатта уни бир хақ ва иккинчиси нохақ, агар бир нарсада ихтилоф пайдо бўлган бўлса албатта уларни бири сахих ва иккинчиси хато бўлади. [6]
Имом Абу Хомид Ғаззолийни айтишича: ” ўзингни асрдошларингга бир назар ташла, агар хақиқат уларга мухолиф бўлиб турган тарафни тилидан айтиладиган бўлса, чехралари қорайиб хижолат бўлиб кетишади ва бутун куч-қудратлари билан айтилган хақиқатни инкор қилиб ташлашади, ахир улар бутун умри бўйича уни бечора қилиб ташлаган кимсани мақтай олишадими! Мунозара қилаётган хар икки тараф ўзини йўқотиб қўйган нарсасини қидираётган кимсадек, хақиқатни қидириб топишга харакат қилишлари лозим, бу хақиқат ўзини олдида бўладими ё бошқа бир кишини олдидами фарқи бўлмаслиги керак. Ўзини ёнидаги одамни душмани эмас дўсти деб ва агар бу дўст уни хатосини айтиб хақиқатни унга очиб кўрсатадиган бўлса, унга ташаккур билдирмоқлиги керак бўлади.” [7]
Яъни бу инсоф ва адолатга эга бўлиш дегани бўлади, бу хақида имоми Молик айтадики: ” бизни давримизда инсофдан кўра камроқ нарса топилмайди.” [8]
Ибни Таймия хақиқатни қидириш ва унга эргашиш борасида жуда чиройли сўзларни айтган: ” шубхасиз албатта инсон доим иймон ва илмни орқасидан юради. Агар унга ровшан бўлмай юрган нарса ошкор бўлиб кўринса унга эргашиши лозим, бу уни фикри ўзгариб қолибди ,дегани эмас, балки бундай кишилар аллох томонидан хидоят топган кишилар бўлиб, аллох уларни хидоятини зиёда қилган бўлади холос…….хар бир мусулмон бошқа мусулмонни ва мусулмонларни уламосини яхши кўриши,хақиқатни доим қидириб юриши ва агар уни топса унга эргашиши лозим бўлади.” [9]
У киши яна қўшимча қилиб айтадики:” хақиқат борасида инсонни назарини ўзгариши ё унга бошқа назарни кўчиб ўтиши нихоятда яхши иш. Аммо хеч қандай далили бўлмаган назарни махкам ушлаб олиш ёки назарини фақатгина одат ва хавойи нафсига эргашган холда ўзгартириш айбли,хуник ишлардан хисобланади.”[10]
Уламоларни султони из ибни Салом бу хақида айтадики: одамлар бир муъайян мазхабга эргашмаган холларида савол берувчи кишини айблаш учун хам ишлар хақида уламолардан савол қилишар эди. Шу тарзда мазхаблар ва мутаъассиб тақлид қилувчилар пайдо бўлишди. Бундай одамларни кўпчилиги агарчи бу уламо ва имомнинг ўзини назари бўйича махкам далил,исботи бўлмаган тақдирда хам фақатгина уни сўзларига тақлид қилиб амал қилишарди, гўёки бу олим уларни назарида парвардигор томонидан жўнатилган бир пайғамбар хисобланади. Бундай фикрлаш тарзи ва андишалар билан одам хақиқатдан узоқлашиб кетади, бу нарсаларни ақлли кишилар умуман қабул қилишмайди.”[11]
Мана бу мехнатларни барчаси шахснинг қуйидаги нарсаларни яхшилаб тушуниши учундир, бу дунёдаги хаёт ўлим билан нихоясига етади ва буни кетидан хар бир шахсни жаннати ё жаханнамий бўлиш мархаласи бошланиб мушаххас бўлади, шундай экан инсон мана бу мархалага етмасдан олдин парвардигорини рози қилиш учун қўлидан келганча бутун куч-қувватини сарфлаб мехнат қилишга мажбур. Бу барча мусулмонларни вазифаси бўлиб, бу борада кўпроқ нарса билган кишиларнинг албатта кўпроқ харис бўлишликлари хам табиийдир. Хар қандай холатда хам мана шунча адашган йўлларни ўртасидан,зохирда осон ва лаззатбахш бўлган дўзахга олиб борувчи йўлларни тарк қилиб,агарчи оғир ва қийин бўлса хам охирида жаннатга олиб борувчи йўлни танлаган киши энг ақлли инсон хисобланади.
Инсонни адаштирувчи йўллардан нажот берадиган ва хидоят йўлига соладиган абзорлардан бири,турли-хил каналлар орқали ундан тортиб олинган истиқлолни яна инсонни ўзига қайтарилишидир. Инсонни озод қилиб унга истиқлолни қайтариш,дегани ихтиёрни уни ўзига берилиши керак, шунда уни ўзини нафсига эътимоди ошади ва бу дин барча инсонлар учун келганини ва аллохни бериб қўйган вусъатини андозасига кўра барча инсонларнинг дарк қилишга имкони борлигини тушуниб етади. Институтни дипломини ё муллолик хужжатини олган ёки махсус кийимни кийган кишигина тўғри фикр ва амал қилади холос,дегани эмас, ихтиёрини ва ақлини ўзига ўхшаш бир инсонга топшириб қўйилиши хам керак эмас.
Рухонийларга ўхшаш кишилар одамлар билан аллохни ўртасида восита бўлишга мойиллик кўрсатишади. Аммо исломни хохшига кўра, одамлар аллохнинг уларга берган вусъатини андозасига қараб ,ўзлари тўғридан-тўғри аллох билан боғланишлари керак ва фақат аллохни ўзигина уларни ниятлари ва амалларини кўриб турувчи эканини тушунишлари лозим.
Пайғамбаримиз саллаллоху алайхи васалламни мархамат қилишларича, баъзида хақиқатни етказувчи одамга нисбатан қабул қилиб олувчи яхши тушунади, лекин у киши тарафни саводли ё бесавод эканига ишора қилмаганлар. Мендан агарчи бир оят бўлса хам етказинглар.
[1]) صحیح بخاری، کتاب الجنائز، حدیث شماره (1385)، علل الشرائع ابن بابویه قمی، ج 2، ص 376، روایت شماره (2).
[2]ترجمه وشرح نهج البلاغه(فيض الاسلام)، ج 6 ص 1122)
[3]تاریخ التشریع الإسلامی للخضری،ص ۳۳۲٫ / این سخن را یکی از نویسندگان کتاب «الاجتهاد المجتهدون در ص ۸۲» از کتاب «تنقیح الحامدیه» استخراج کرده و آن را نوشته است
از موانع وحدت (4): عدم اختیار و آزاد نبودن مسلمین و برده ی فکری دیگران شدن (1)
به قلم: کارزان شکاک
آیا هرگز اندیشیده ایم که مسیر یافتن حق همچون مسیر ازدواج و به دنیا آوردن فرزند یکی است ؟ و آیا والدین و جامعه به صورت جبری حق و عقیده را برای شخص می کنند؟ یا اینکه شخص خودش صاحب اختیار و روحیه ی حق طلبی و گرایش فطری به حق است و می تواند از طریق استدلال و برهان حق و عقیده اش را شخصا به دست آورد.
رسول الله صلی الله علیه وسلم میفرماید:«كلُّ مولودٍ یولدُ علی الفطرةِ فأَبواه یهوِّدانهِ أو ینصرانهِ أویمجسانِهِ… .»[1] «هر فرزندی مطابق فطرتش [پاک و سالم] به دنیا میآید. اما والدینش او را یهودی، نصرانی یا مجوسی بار میآورند.»
یعنی یکی از ایرادات منحرفین این است که باورهایشان از طریق ارثی به آنها می رسد . امروزه اکثر مسلمین هم در همان مسیر حرکت کرده اند و باورهایشان را به صورت ارثی همچون اموال منقول و غیرمنقول از آبا و اجدادشان به ارث میبرند و بر مسیر آنها حرکت میکنند.
یعنی اگر شما در قم یا نجف از پدر و مادری شیعه 12 امامی به دنیا می آمدی به صورت ارثی شیعه ی 12 امامی بودی و اگر در صعده به دنیا می امدی جبرا شیعه زیدی و اگر در سراوان از خانواده ای حنفی به دنیا می آمدی جبرا حنفی و اگر در هورامان یا مهاباد یا ارومیه از خانواده ای شافعی به دنیا می آمدی جبرا شافعی و … و به این شکل حق و عقیده ات از طریق تخمدان والدین به شما منتقل می شد . و همان شخصی که امروز در برابر تو ایستاده و با تو جر و بحث می کند اگر در همان محیط تو به دنیا می امد بدون شک از حامیان تو می شد .
همین ارثی بودن باورها و دفاع از باورهای ارثی در برابر حقهای مخالف با چنین امور ارثی یکی از موانع پذیرش حق در میان امتها بوده است . اینها را در برابر حقی که از طریق دعوتگران و مبلغین مسلمان به آنها می رسید می گفتند: ﴿إِنَّا وَجَدۡنَآ ءَابَآءَنَا عَلَىٰٓ أُمَّةٖ وَإِنَّا عَلَىٰٓ ءَاثَٰرِهِم مُّقۡتَدُونَ٢٣﴾ [الزخرف: 23]. «ما پدران ونیاکان خود را بر آئینی یافتهایم و ما هم قطعاً بدنبال آنان میرویم.»
“حمایه له نیش” مَصلحتلی “ضَرُوری، قطعِی، کُولّی” نی کسب قیلیش اوچون بیر اِصطلاح، یا “اَدَه شیش” و “جنایت” نی توغرِیله ش اوچون بیر ابزارمی. (25)
سوال: جوده کوپ آدَملرنی اولدیریلیشیگه و حِمایه له نیش یا باشقه ناملر بیلن مسلمانلرنی ناخق اولیمیگه سبب بوله یاتگن کیمسه لر اهلی عِلم ایمسمی؟ عِلم اهلی اولرنی پاکله ب چیقیشمه دیمی؟ یا بو ییرده باشقه مَسَله بارمی؟
ج: اوّلا سیزنینگ اَهلی عِلم دیگن گه پینگیزدَگی مَنظور قیسی مُلّا، مَولاوی، شَیخلرنینگ گوروهی ایکه نی انیق و روشن بولیشی نهایتده مُهِم. بو ییرده گی باشقه بیر مُهم نوقته گه اشاره قیلماقچیمَن، بو جهاد و اونی پَته لاگِیه سینی بیر نَوی حِسابله نه دی. جهاد و قورالّی جنگده فرمان بیریش بیرلیگی، بویروق بیرلیگی بولیشی لازم، قورالّی جنگ هر قندَی شرایتده کوپ سانلی بولیش، فرقه له نیشنی هَذم قیله آلمیدی. باشقه فکری و اجتهادی جریانلرده ایسه بونی عَکسی بولیب، بیتّه شوراده کوپ سانلیک و هیلمه-هیلّیک بولیشی مومکین.
اسلامده گی رهبریتنی مِعیاری بوییچه، منه بو رَهبَری مُجتهید یاکی شیعه لرنی گه پی بوییچه فقیه بولیشی کیرک. بو باره ده اسلامی مذهبلرنی هیچ قیسینیسی اِحتلاف قیلمه گن.
رَهبَر منه بوندی اورینگه جایله شگچ، جمیعتده گی تورلی-هیل طایفه لرنی مُدیریت قیلیب اولرنی هِدایت بیلن باشقه ره دی. ایندی بو رهبریت بولمه گن تقدیرده منه بو هیلمه-هیل طایفه لر اوزلرینی تَجریبه سی، حطاسیگه کوره حَرکت قیلیب باریشه دی، نتیجه ده اوزلری رهبر و اوزلری هم مِعیار بولیب قالیشه دی.
