باید دقت داشته باشیم زمانی که اهل کتاب و شبه اهل کتاب مثل مجوس که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده با آنها مثل اهل کتاب برخورد کنید: سُنُّوا بِهِمْ سُنَّةَ أَهْلِ الْكِتَابِ[1]و امام شافعی می گوید که رسول الله صلی الله علیه وسلم از مجوس بحرین جزیه گرفته: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ- صلى الله عليه وسلم- أَخَذَ الْجِزْيَةَ مِنْ مَجُوسِ الْبَحْرَيْنِ؛ اینها از درِ پیمان با مسلمین وارد تعامل می شوند و در واقع با مسلمین از درِ «اتحاد» وارد شده اند نه «وحدت».
«اتحاد»هم مصدری از باب افتعال است که بر بیشتر از یک نفر دلالت دارد، که این چند نفر بخواهند با تاثیر پذیری از عامل یا عواملی، تشویق به همبستگی و یکپارچه و هم دست شدن شوند. چون باب افتعال معنی مطاوعه و اثر پذیری دارد.
[4]رواه عبد الله بن أحمد فى زوائد المسند (4/375) (19370)، والطبراني كما في (مجمع الزوائد) (5/220)، والبيهقي في (شعب الإيمان) (6/516)، والمنذري في (الترغيب والترهيب) (2/103).و ابن مفلح في (الآداب الشرعية) (1/332)
Чунки: бизлар аллох таоло томонидан шунчалик аниқ ва равшан далиллар келганига қарамасдан, яна бўлиниб ихтилофга тушиб аллох таолони буюк азобига гирифтор бўлиб қолишни хохламаймиз.
[4]رواه عبد الله بن أحمد فى زوائد المسند (4/375) (19370)، والطبراني كما في (مجمع الزوائد) (5/220)، والبيهقي في (شعب الإيمان) (6/516)، والمنذري في (الترغيب والترهيب) (2/103).و ابن مفلح في (الآداب الشرعية) (1/332)
برای اسلام عاملی که باعث اختلاف قلوب می شود مهم نیست که چه باشد، مهم این است که نباید چنین اختلافی تولید شود حتی اگر بر اثر خواندن قرآن هم باشد حالا چه رسد به فلان روایت تاریخی یا فلان اجتهاد شخصی و رأی انسانها:اقْرَءُوا القُرْآنَ مَا ائْتَلَفَتْ قُلُوبُكُمْ،(قرآن بخوانید تا زمانی که دل های شما بر آن، اتفاق دارند)فَإِذَا اخْتَلَفْتُمْ فَقُومُوا عَنْهُ[1]و هرگاه در آن، اختلاف نمودید، دست از آن بکشید و بروید»
چون: فَإِنَّ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ اخْتَلَفُوا فَأُهْلِكُوا اقوامی که قبل از شما ها بودند به سبب اختلاف هلاک شدند.[2] إِنَّمَا أَهْلَكَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمُ الْفُرْقَةُ [3]
چون:الجَمَاعَةُ رَحْمَةٌ (جماعت و انسجام رحمت)والفُرقَةُ عَذَاب[4]و جدایی و افتراق عذاب است.
چون : مَنْ أَرَادَ بُحْبُوحَةَ الجَنَّةِ فَلْيَلْزَمُ الجَمَاعَةَ [5]هر کس می خواهد در وسط بهشت سکونت نماید با جماعت باشد.
چون : می خواهیم وعده هائی که الله تعالی در مورد امت به رسول الله صلی الله علیه وسلم داده متحقق بشوند و گرسنگی و سرگردانی و تسلط دشمنان بر ما خاتمه یابد:إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ أَجَارَ لِي عَلَى أُمَّتِي مِنْ ثَلاثٍ: لا يَجُوعُوا وَلا يَجْتَمِعُوا عَلَى ضَلالَةٍ وَلا یَستَبَاحُ ﺑَﯿْﻀَﺔُ اﻟْﻤُﺴْﻠِﻤِﯿﻦَ[6]
چون: الله کسانی که در راه او متحد و یکپارچه در خط و صف واحدی مثل دیوار سربی بزرگی در راه او می جنگند دوست می دارد: إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنْيَانٌ مَّرْصُوصٌ (صف/4)
چون: الله تعالی تهدید کرده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم به هیچ وجه با اهل تفرق نیست : إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ ۚ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ (انعام/159)
چون : نمی خواهیم مانند کسانی بشویم که با اینهمه دلایل روشن از سوی الله که به ما رسیده باز اهل تفرقه و اختلاف باشیم و مشمول عذاب بزرگ الله تعالی گردیم: وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (آل عمران/105)
[4]رواه عبد الله بن أحمد فى زوائد المسند (4/375) (19370)، والطبراني كما في (مجمع الزوائد) (5/220)، والبيهقي في (شعب الإيمان) (6/516)، والمنذري في (الترغيب والترهيب) (2/103).و ابن مفلح في (الآداب الشرعية) (1/332)
Хамда аллохнинг сизларга берган неъматини эсланг: бир-бирингизга душман бўлган пайтингизда дилларингизни ошно қилиб қўйди-ю, сизлар унинг неъмати сабаб биродарларга айландингиз.
الْمُؤْمِنُ مَأْلَفَةٌ وَلا خَيْرَ فِيمَنْ لا يَأْلَفُ وَلا يُؤْلَفُ.[4]
Мўъмин мунис бўлади (улфат бўлиб кетиш ва улфатдир) улфат бўлиб кетилмайдиган кишида яхшилик йўқ.
Мана бундан келиб чиқадики,мўъминларни бир ёқадан бош чиқаришига, бирлашишига сабаб бўладиган омил, бу исломий вохид қонунлар ва ақидалардаги неъматдир. Бу неъматлар шариатга қарама-қарши бўлган барча фикрлар, сўзлар, қонунлар, рафторларни хазф қилиб четга суриб ташлаб қалбларни мунис қилиб бирлаштирган , мана шу ягона қалб ўзини ягона хукми, буйруғи билан бадандаги бошқа аъзоларни ва мўъминларни ижтимоий жамиятини биносини бошқаради. Шу сабабли хам росулуллох саллаллоху алайхи васаллам гох мўъминларни бирлашган бинога ўхшатганлар, у зот мархамат қиладилар:
(мўъмин киши ўзини мўъмин биродарига нисбатан битта мустахкам бинони қисматларига ўхшайди,бу бинони бошқа бўлак,қисматлари бир-бирини ёрдамида мустахкамланиб махкам бўлишади.).
Тўғри, бир хилда, баробар , қийшаймасдан туринглар, агар шундай турмасанглар қалбларингиз ихтилоф яъни келишмовчиликга тушиб қолади, деб мархамат қиладилар:
أقِيموا صفوفَكم، ثلاثًا،
(сафларингизда тўғри туринглар)
واللهِ لَتُقِيمُنَّ صفوفَكم أو لَيُخالِفَنَّ اللهُ بينَ قلوبِكم[9]
Мана бу вохид уммат вохид қонун ва программа билан ташкил бўлган ва аллох таолони шариатидаги қонунларга қарши бўлган барча фикрлар, программалар ва рафторларни четга суриб қўйяди,шу йўл билан аллох таолони динида, қонунида, шариатида холис бўла олади.
«مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ»(بینه/5)؛
Аллох ва уммат ўзини ёнига шерикни қабул қила олмайди:
رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید:«الوَحدةُ خيرٌ مِن جليسِ السُّوءِ، و الجَليسُ الصالِحُ خيرٌ مِنَ الوَحدةِ»[1]تنهائی بهتر از همنشین بد است، و همنشین صالح بهتر از تنهائی است.
یا می فرماید: لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي الْوَحْدَةِ،ما سار راكبٌ بليلٍ أبدًا [2] یا « مَا سَارَ رَاكِبٌ بِلَيْلٍ وَحْدَهُ»[3]اگر مردم، خطرات تنها به سفر رفتن را می‌دانستند، هیچ کس به تنهایی در شب، مسافرت نمی‌کرد.
پس«وحدت» مصدری است به معنی واحد، تنهائی و یکی بودن؛ و در اصطلاح «وحدت» یعنی یکدلی و یکی شدنِ دو یا چند امر و جانبِ مختلف، با کنار زدن و پاک کردن تمام موارد مورد اختلاف. الله تعالی خطاب به مومنین می فرماید: وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُواْ (و همگی به رشته خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید) وَاذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً (آل عمران/103) و نعمت خدا را بر خود به یاد آورید که بدان گاه که (برای همدیگر) دشمنانی بودید و خدا میان دلهایتان پیوند داد، پس برادرانی شدید. و رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید:الْمُؤْمِنُ مَأْلَفَةٌ وَلا خَيْرَ فِيمَنْ لا يَأْلَفُ وَلا يُؤْلَفُ.[4] مؤمن مونس است(مورد انس والفت است) و در کسی که انس نگیرد و به او انس گرفته نشود، خیری در او نیست.
Ахли суннатни тўрт мазхабини ва имоми Жаъфар шиъаларининг мазхабини девон қилиниш тарихи
Холид хўромий
Мусулмонлар исломий хукуматни ва уни кетидан улил амр шўросини, вохид умматни ва вохид ижмоъни қўлдан бой беришгач,йиллар ўтиши давомида ўзларини саволларини олимлардан сўраб жавобини олиб юришган. Шу орада бир гурух катта кишилар ёмон,пасткаш уламоларни хатари вужудга келганлиги боис, ўзларини назарида қабул қилинган нарсаларни мажмуъасини жамлаб ироя беришга қарор қилишди.
Имоми Жаъфар Содиқ рохимахуллох ва у кишини оталари (алайхиссалом) яшаган аср, фиқх пешволарини ва фиқхий мазхабларни шаклланиш асри бўлган, имоми Жаъфарни замонида ёки ундан озгина олдинроқ бошланган ва у кишини замонидан кейинроқ тугаган. Имоми Жаъфар Содиқ билан бу мухим ишни биринчилардан бўлиб бошлаган киши, зайдийларни пешвоси имоми Зайд ибни Али рохимахуллох бўлган, мана шу даврларда ханафий мазхабини асосчиси имоми Абу Ханифа рохимахуллох ва моликий мазхабини асосчиси имоми Молик рохимахуллох ўзларининг фиқхий кўз-қарашларини девон қилишган.
Имоми Жаъфар Содиқни замонидан бир оз кейинроқ имоми Шофеъий ва имоми Ахмад ибни Ханбал ўзларини мазхабларини асосини қуришган, мана бу икки имомдан сўнг турли-хил далилларга кўра фиқхий мустақил мазхабларни девон қилиниши нихоясига етган. Мана бу даврдаги фазони текшириб чиқиб шуни айтса бўладики, барча фиқхий мазхабларни бир замонда девон қилиниши ўша замонни табиатига муносиб равишда бўлган эди.
Шу билан бирга имоми Жаъфар Содиқ, шунингдек Зайд, Абу Ханифа, Молик, Шофеъий ва Ханбал ўзларига эргашган кишиларни ўртасида шундай қаноатни вужудга келтиришган эдики, улардан кейинги даврларда хам бошқа пешволарга эхтиёж бўлгани йўқ.
Дархақиқат имоми Жаъфар Содиқ ўзини асридаги кишиларни имоми замони сифатида,отасидан ва бобосидан ва бир неча имомдан ўзига етиб келган назарларни жамлаган ва ўша кунни вазиатига хамда жамиятга хоким фиқхга муносиб равишдаги ўзини назарини хам ироя берган киши эди. У кишининг кетидан хам шароитга эга бўлган фақих шахс мана бу мазхабни ташкил қилган склети ва усулларига суянган холда имоми замонни ўринбосари бўлиб, жамиятдаги мавжуд вазиятга муносиб равишда ижтиход қилса ва рахбариятни бошқарса бўлар эди.
Мана бундан шуни хулоса қиламизки, имоми Жаъфар Содиқ хос бир жараён бўйича собит фиқхни ироя қила олган ва ўзидан олдинги имомларни назарларини хамда ўзидан кейинги имомларни ишончларини хам етказиб берган киши хисобланади. Чунки биз у кишидан сўнг имом Мусо Козимни ё имом Ризони ё Хасан Аскарийни мазхаби деган нарсани кўрмаганмиз; балки бу имомлар мана шу мазхабни ичида “мавжуд вазиятга” муносиб равишда ўзларини ижтиходларини ироя беришган ва вафотларидан сўнг уларни ижтиходларидан фойдаланиш муддати хам нихоясига етган.
Калиний Хасан Аскарий билан тахминан яқин замонда бир минтақада (Бағдод ва Сомроъ) яшаб ўтган, аммо “кофий” номли китобида (бу китоб етти жилддан иборат бўлиб,уни катта қисми имоми Жаъфар Содиқга нисбатланган) Хасан Аскарийдан бир неча ривоятни нақл қилган холос. У китобда деярли имом Жаъфар Содиқни сўзлари ва ривоятларини нақл қилиб ўтган, бўлиб хам Калиний билан имом яшаб ўтган замон ва маконни ўртасида жуда катта фосила бўлган,биз бундан имом Жаъфар Содиқни амалга оширган ишни ахамиятини қандай даражада эканини тушуниб олсак бўлади.
Агар уларни ўртасидаги замонни хисоблайдиган бўлсак, ўртада 200 йил фарқ бор. Макон жихатидан хам имом Жаъфар мадинада яшаган бўлса Калиний Бағдодда яшаб ўтган. Калиний хам замон ва макон жихатидан ўзига яқинроқ бўлган кишини қўйиб,замон ва маконда ўзоқроқ бўлган кишига кўпроқ ахамият берган.
Имоми Жаъфар Содиқ ўзидан олдинги ва кейинги имомларни мазхабидаги склетни баён қилиб берган бўлиб,усулларни татбиқ қилиш шеваси бўйича тажриба касб қилиш борасида кейинги имомларга эхтиёж пайдо бўлар эди. Шу сабабли хам имоми Калинийга ўхшаганлар мазхабни умумий усуллари бўйича аксаран имоми Жаъфар Содиқдан ривоят қилишган. Бу ерда мавжуд вазиятни дарк қилиш ва усулларни татбиқ қилиш борасидаги янги кунни масалаларидан ташқари, бошқа нарсаларда имоми Жаъфар Содиқни фиқхига тобеъ бўлишган; чунки бу имомларни барчаси ягона фиқхга пойбанд эдилар.
Бу ерда шуни айтиб ўтиш лозим бўладики, агар мана бу асрдан олдин мусулмонларни ўртасида фиқхни девон қилиниши роиж бўлганда, имоми Али ибни Толибни фиқхи сақланиб қолган бўларди, буни натижасида имоми Жаъфар Содиқ томонидан фиқхни девон қилинишига хам эхтиёж қолмаган бўларди. Имоми Жаъфар Содиқни ўзига хам фақатгина татбиқ қилиш шеваси бўйича мурожаъат қилинарди.
Қуйидаги масалани хам ёритиб ўтиш лозим, деб биламиз, мана шу арсдан бошқа асрларда ё имоми Жаъфар Содиқни бобоси Али ибни Хусайнни замонида хам, мана шу сатхдаги фиқхий назарларни девон қилинганини кўрмаганмиз. Мана бу давр ўтиб кетгандан сўнг хам мусулмонлар янги мазхабларни кўпайиб кетишини олдини олиб, ягона улил амр шўросига қайтадиган замон келгунча ана ўша мазхабни асосида туришга харакат қилишган. Бўлмасам (Нававийга ўхшаш шофеъий мазхабидаги) ўзларидаги янги назарлар вужудга келганига ,хатто ўша диёрдаги мусулмонларни ўртасида роиж бўлган мазхабга мухолиф назарлар топилишига қарамасдан, ўзларини назарларини баён қилиш билан бирга ана ўша аслий мазхабда мустахкам туришган.
تاریخ تدوین مذاهب اربعه اهل سنت و مذهب شیعه ی امامی جعفری
به قلم: خالد هورامی
پس از آنکه مسلمین حکومت اسلامی، و به تبع آن، شورای اولی الامر، امت و اجماع واحد را از دست دادند مسلمین پس از سالها سوالات روز خود را از علماء پرسیده و جواب خود را دریافت می نمودند تا اینکه خطر وجود علمای سوء و الرویبضه عده ای از بزرگان را بر آن داشت که آراء فقهی مورد پسند خود را در مجموعه ای منسجم گردآوری نموده و الگوئی واحد و سازمان یافته ای را ارائه دهند.
عصری که امام جعفر صادق رحمه الله و پدر ایشان علیه السلام در آن زیسته، عصر پیشوایان فقه و شکل گیری مذاهب فقهی‌ای بوده که در زمان امام جعفر یا کمی قبل از او، شروع شده و کمی بعد از او پایان یافته است. اولین شخصی که معاصر با امام جعفر صادق به این مهم پرداخت امام زید بن علی رحمه الله پیشوای مذهب زیده بود. در همین دوران امام ابوحنیفه رحمه الله بنیانگذار مذهب حنفی و امام مالک رحمه الله پیشوای مذهب مالکی اقدام به تدوین دیدگاههای فقهی نمودند.
کمی پس از امام جعفر صادق امام شافعی رحمه الله و امام احمد بن حنبل مذاهب فقهی خود را پایه گذاری نمودند و با این دو امام ،به دلایل مختلف، عصر تدوین مذاهب مستقل فقهی پایان یافت. با بررسی دقیق فضای حاکم بر این دوران می توان گفت تدوین همزمان تمام این مذاهب فقهی امری متناسب با طبیعت آن عصر بود.
با این وجود امام جعفر صادق، همچون زید، ابوحنیفه، مالک، شافعی و حنبل، چنان قناعتی در میان پیروان خود به وجود آورده بود که پس از وی نیز هیچ نیازی به پیشوای فقه دیگری، در همین جریان که برای خود پیروان جداگانه‌ای داشته باشد، به وجود نیاید.
