سَوال: اِنسانِیَت اوُزِی نِیمَه دِیگنِی؟ اِیشِیتِیشِیمِیزگه قَرَگندَه دِین، عَقِیدَه، مَذهَب اِیمَس بَلکِی اِنسانِیَت مُهِم اِیمِیش؟
جَواب: اِنسانِیَت طَرَفدارِی بوُلِیش اَصلِیدَه آمانِیزم ( Humanizm ) ، بُولِیب لاتِین تِیلِیدَگِی آمانِیزم سوُزِی ( homo) اِنسان مَعناسِینِی بِیلدِیرَدِی، بُو سُوز توُرلِی- هِیل اِلاهَه لَرگه اِیگه بُولگن قَدِیمگِی مُشرِک رُوم دَورِیدَه اِیشلَتِیلَردِی وَ آخِیرگِی عَصرلَردَه اِیسَه آمانِیزم یَنگِی عَصردَگِی سِکولارِیستلَرنِی مَدَنِیَت جَوهَرِی حِسابلَنَدِی.
آمانِیزم یا اِنسانِیَتنِی قوُیِیدَگِیچَه تَعرِیفلَشگن:
آمانِیزم تَفَکُّردَن عِبارَت بِیر حالَت،کَیفِیَت بوُلِیب بَشَرِی مَنفَعَتلَر وَ طَلَبلَرگه اَساسلَنگن حالدَه مَذهَبِی اوُصُوللَر وَ اِلاهِیاتنِی اوُرنِیگه کِیلتِیرِیلگن.
(ع.رحیمى، سیرتفکرعصرجدید دراروپا،ص100)
یاکِی دان گِیوپِیتنِی یازِیشِیچَه اِیسَه: اوُندَگِی توُشُونچَه لَر، حَقِیقَتلَر، اَرزِیشلَرنِی هَمَّه سِی اِنسان یُوزَگه کِیلتِیرگن نَرسَه، مَنَه بُو تَعلِیمنِی “اِنسانِیَت یا اِنسانِیَت دائِرَه سِی” دِیب ناملَنَدِی.
(م.رجبی، انسان شناسی، ص 29)
شُوندَی بُولگچ اِنسانِیَت مَکتَبِی آسمانِی شَرِیعَتلَرنِی اوُصُوللَرِینِی اوُرنِیگه قوُیِیلگن وَ اِنسان هَمَّه نَرسَه نِی اَساسِی، مَغزِی هَمدَه اَرزِیشلَر وَ یَحشِیلِیک، یامانلِیکنِی تَشخِیص بِیرُوچِی اوُلچاو بِیرلِیکلَرِینِی یَرَتوُچِیسِی بوُلِیب قالَدِی؛ بُو یِیردَه یَحشِیلِیکلَرنِی یامانلِیکدَن اَجرَتوُچِی آخِیرگِی قاضِی اِنساننِی وِجدانِی بُولَدِی وَ اِنسان خُدانِی اوُرنِیگه اوُتِیرَدِی- دَه هَمَّه نَرسَه نِی اَساسِینِی تَشکِیل قِیلَدِی وَ اِنساننِی یامانلِیک، یَحشِیلِیکلَرِینِی اَنِیقلَیدِیگن مِعیارلَرنِی، اَرزِیشلَرنِی یَرَتوُچِیسِیگه اَیلَنَدِی. مَنَه بُو کوُز- قَرَش بُویِیچَه اِنسان خُدانِی اوُرِینباسَرِی بُولَدِی وَ آسمانِی شَرِیعَتلَردَن یاردَم آلمَگن حالدَه ماوَرَاءُ الطَّبِیعَت بِیلَن عَلاقَه قِیلِیش بِیلَن اوُزِینِی حَیاتِیدَگِی مُشکِیلاتلَرنِی حَل قِیلَدِی. شوُنِینگدِیک آمانِیزم یا اِنسانِیَت اَندِیشَه سِی بوُیِیچَه، اِنسان اوُزِی اِیگه بُولگن اِیککِی تِیرگک یَعنِی عَقل وَ بِیلِیم سَبَبلِی آسمانِی شَرِیعَتلَرگه اِیختِیاجِی قالمَیدِی.
آمانِیزم خُدا تامانِیدَن اِیمَس بَلکِی فَقَط اِنسان طَرَفِیدَن بُولگن مَعرِفَتنِیگِینَه مُعتَبَر دِیب حِسابلَیدِی، اِنساننِی هاحِیش- اِیستَکلَرِی یوُلِیدَگِی فَعالِیَتلَرنِیگِینَه جائِز دِیب بِیلَدِی. بُوندَن کوُرِینِیب توُرگنِیدِیک آمانِیزم دِین اوُچُون بِیر جایگاهنِی مُناسِب کوُرمَیدِی، بُو جِهَتدَن اوُ سِکولارِیزمگه اوُحشَش دِیننِی دُنیادَن جُودا حالدَه بُولِیشِینِی طَرَفدارِیدِیر. چُونکِی آمانِیستلِیکنِی توُرلِی- هِیل مَذهَبلَرِینِی تَشکِیل قِیلگن مُشتَرَک آمانِیزمنِی رُوحِی وَ جَوهَرِی، اِنساننِی بَرچَه نَرسَه لَر اوُچُون مِعیار وَ اَساسگه اَیلَنِیشِیدَن عِبارَتدِیر.
( آندره لالاند، فرهنگ علمي و انتقادي فلسفه، ص 38)
اِنسانِیَت یا آمانِیزم اَندِیشَه سِی آخِیر- عاقِبَتدَه بَشَرِیَت اوُچُون شَرِیعَتنِی، قانوُننِی یُوبارگن خُدانِی اِنکار قِیلِیشگه یِیتِیب بارَدِی. مُطَهَّرِی بُو حَقِیدَه اَیتَدِیکِی: جان پُول سارتِیر مَنَه بُولَرنِی قَرشِیسِیدَه اَیتَدِی: مِین اِنسان آزاد بُولگنِی سَبَبلِی اوُرتَدَه خُدا بوُلمَسلِیگِی لازِم، دِییمَن، چوُنکی اَگر خُدا مَوجُود بُولَدِیگن بُولسَه، اِنسان آزاد بُولَه آلمَیدِی.
(م. مطهری ، فلسفه اخلاق،ص 122)
اوُزلَرِینِینگ مِعیارلَرِی وَ اِنساننِی هاحِیشلَرِینِی الله نِی وَ پَیغَمبَرِینِی شَرِیعَتِیدَگِی قانوُنلَرِی قَرشِیسِیگه قوُیَه یاتگن مُشرِکلَرنِی دِینِینِی مَفهُومِی، مَضمُونِیدِیر. اوُلَر اِنسانِیَتنِی اوُرنِیگه اَلله گه سِیغِینَیاتگن کِیشِیلَرنِی تَنگلِیکگه سالِیب آزار- اَذِیَت بِیرِیب قاچِیشگه مَجبُور قِیلِیشَدِی:
الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ ۗ (حج/40) اولر اوز دِیارلَرِیدَن فَقَطگِینَه “بِیزنِینگ پَروَردِیگارِیمِیز (یَگانَه) اَلله دِیر، دِیگنلَرِی اوُچُون ناحَق قوُوِیلگن ذاتلَردِیر.
شُوندَی اِیکَن سِکوُلارِیستلَر اِدَّعا قِیلَیاتگن اِنسانِیَت، بُوگوُنگِی کوُندَه مُشرِکلَر یا حاضِرگِی دَورنِی تَعبِیرِی بُویِیچَه سِکولارِیزم دِینِینِی اَساسِیگه کوُرَه بِینا قِیلِینگن یوُلدِیر، اوُتگن دَورلَردَه غَرب سِکولارِیستلَرِی مُشرِک بوُلگن یوُنان وَ رِیملِیکلَرگه اِیرگشِیب بِیرِینچِی بُولِیب نَصرانِیَتگه حَملَه قِیلِیشَدِی، اوُنِی بُوزِیب نِیَتلَرِیگه یِیتگچ قَدِیمگِی دِیننِی یَنگِی لِباسلَر وَ یَنگِی اِسملَر بِیلَن یَنَه یَنگِیدَن بِینا قِیلِیب چِیقِیشَدِی.
مَنَه بُو سِیاسَتنِی اِجرا قِیلِیشدَه اِیککِی مَقصَد مَوجُود اِیدِی: بِیر تاماندَن آسمانِی دِیندَه شُبهَه توُغدِیرِیش وَ اوُنِی باطِل، دِیب اِعلان قِیلِیش، باشقَه تاماندَن اِیسَه اوُنگه اوُرِینباسَر تَعیِینلَش. سِکولارِیستلَر نَصرانِیَت بِیلَن قِیلگن اِیشلَرِینِی مُسُلمانلَرنِی باشِیگه هَم آلِیب کِیلِیشگه قَصد قِیلِیشگن، لِیکِن اوُلَر اِسلام دِینِی نَصرانِیَت اِیمَسلِیگِینِی وَ مُسُلمانلَر هَم نَصرانِیلَرگه اوُحشَمَسلِیگِینِی حِساب- کِتاب قِیلِیشمَگن.
مَنَه بُو واقِیعِیَت “اِنسانِیَت” سوُزِی یازِیلگن پَردَه نِی آرتِیدَه سِنارِیانِی، فِتنَه نِی حُودِّی اوُزِی بُولَدِی، اَمّا جُودَه کوُپ مُسُلمانلَر بوُندَن غافِلدِیر.