مُقَدَّمات دَرسلَرِی/ آلتِینچِی دَرس: نِیمَه قِیلِیش کِیرَک؟ آنگلِی، مَقصَدلِی وَ حَرَکَتلَه نوُچِی وَحدَت.
شیخ ابو حمزه هورامی حفظه الله نی ااودیا تسمه سیدن یازیب آلینگن.
(11-قیسم)
مَنَه بوُ یِیردَه هَمَّه نَرسَه بوُیِیچَه مُعاوِیَه دَن اوُستوُن بوُلگن خَلِیفَه، فَقَط حُکمرانلِیک مَسَلَه سِیدَه مُشَخِّص دَلِیلگه کوُرَه ناچارلِیک وَ اِضطِرار سَبَبلِی اوُزِینِی جایِینِی مَنَه بوُ شاهگه بِیرَه دِی. مَنَه بُو صَحابَه لَرنِینگ هَمَّه سِی جُملَه دَن حَسَن وَ حُسَین وَ باشقَه لَر بوُندَی حُکوُمَتگه بَیعَت بِیرِیشلَرِیگه سَبَب بوُلگن اِیدِی.
بُو یِیردَه اِنقِلاب صادِر قِیلِینگن وَ حُکوُمَت اِیلدِیزِیگه چَه اوُزگرگن دِیب تَصَوُّر قِیلِینمَسلِیگِی کِیرَک، یوُق بوُندَی بوُلگن اِیمَس، چوُنکِی اَگر شوُندَی بوُلگه نِیدَه نَه حَسَن وَ نَه حُسَین وَ نَه باشقَه صَحابَه لَر، اَگرچِی جانلَرِی قوُربان بوُلگن تَقدِیردَه هَم بُو اِیشلَرگه رُحصَت بِیرِیشمَسدِی، قَرَمَه – قَرشِی تاماندَه گِیلَر هَم شوُندَی بوُیُوک کِیشِیلَر مَوجُودلِیگِی سَبَبلِی بُو دَرَجَه دَه اوُزگرِیشلَرنِی صادِر قِیلِیشگه جُرعَت قِیلِیشمَسدِی. بُونگه حُسَین رَضِیَ الله عَنهُ نِینگ یَزِیدنِی حاکِمِیَتِیگه قَرشِی چِیقِیشِی دَلِیل بوُلَه دِی، چوُنکِی یَزِیدنِی زَمانِیدَن سُونگ بِیزلر حُکوُمَتگه وَ حَلققَه آئِد تَشکِیلاتلَردَگِی اوُزگه رِیشلَرگه، هَمدَه اَنَه اوُشَنچَه تَفَرُّققَه، تَرتِیبسِیزلِیککَه،توُرغوُنلِیککَه گوُواه بوُلَه مِیز.
حَه، زَمان اوُتگچ وَ شوُندَی بوُیُوک کِیشِیلَرنِینگ وَفاتِی یا قوُربان بوُلِیشِیدَن سُونگ، بِیزلَر اوُزگه رِیشلَرگه وَ اَساسِی نوُقصانلَرگه گوُواه بوُلَه مِیز، عَبدُ المَلِیک اِبنِ مَرواننِی دَورِیگه کِیلِیب اَکثَر تابِیعِنلَر هَم دُنیادَن اوُتِیب کِیتگچ، بوُندَی نوُقصان یَسَشلَر یَنَدَه کِینگ – کوُلَملِی مِقیاسدَه وُجوُدگه کِیلدِی، اَلبَتَّه بوُ اِیشلَر بِیر شاهدَه باشقَه چَراق بوُلسَه، باشقَه سِیدَه اوُنِیسِیدَن فَرق قِیلَردِی. عُمَر اِبنِ عَبدُ العَزِیز باشقَه بِیر نَرسَه بوُلگن بوُلسَه، مَروان اِبنِ مُحَمَّد هَم باشقَه بِیر نَرسَه بوُلگن اِیدِی.
جَمِیعیَتگه وَ تَرِیخگه نِسبَتاً عِلمِی کوُز- قَرَش بوُیِیچَه اَبُو بَکر طَرطوُشِی اَندَلوُسِیگه اوُحشَه گن کِیشِیلَرنِی یوُلِینِی دَوام اِیتتِیرُوچِیلَرِیدَن بوُلمِیش اِبنِ خُلدوُن – بوُ کِیشِینِی جَمِیعیَتشوُناسلِیکنِی آتَه سِی دِیب هَم ناملَنَه دِی – اوُ کِیشِی مَنَه بُو قُدرَتنِی خِلافَتدَن پادشاهلِیک توُزوُمِیگه اوُزگرگن بوُلسَه هَم، اَمّا مَنَه بوُ اوُزگه رِیش نِهایَتدَه چِیگه رَه لَنگن اِیدِی، اِسلامِی خِلافَتدَگِی جوُدَه کوُپ مِعیارلَر، اِنفرَه توُزِیلمَه لَر پادشاهلِیک توُزُومِیدَه هَم اِجرا قِیلِینگن. [1] رَسُول الله صلی الله علیه وَسَلّم مَنَه بوُ بارَه دَه مَرحَمَت قِیلگن اِیدِیلَرکِی: «ابْنِي هَذَا سَيِّدٌ، وَلَعَلَّ اللَّهَ أَنْ يُصْلِحَ بِهِ بَيْنَ فِئَتَيْنِ مِنَ المُسْلِمِينَ». [2] ” مَنَه بُو فَرزَندِیم، سَروَردوُر، بَلکِی خُداوَند اوُنِی واسِیطَه سِیدَه مُسُلمانلَرنِینگ اِیککِی کَتتَه گوُرُوهِینِی اوُرتَه سِینِی اِصلاح قِیلَه دِی.” حَسَن اِبنِ عَلِی رَضِیَ الله عَنهُ یوُزَه گه چِیققَن مُشکِلاتنِی شوُ طَرزدَه اِصلاح قِیلَه دِی، اَماّ اوُ کِیشِی مَرحَمَت قِیلَه دِیکِی: ” اَلبَتَّه مِین هَر قَندَی باشقَه کِیشِیدَن کوُرَه خِلافَتگه سَزاوارراق بوُلسَم هَم، ( اوُندَن اوُزِیمنِی چِیتگه آلدِیم) وَ مُعاوِیَه گه بَیعَت بِیردِیم وَ بِیلمَه دِیم بُو بَیعَتنِی عاقِبَتِی سِیزلَرنِی اوُرتَنگِیزدَه فِتنَه نِی وُجُودگه کِیلِیشِیگه سَبَب بوُلَرمِیکِین یا مَعلوُم مُددَتگه چَه سِیزلَرگه فایدَه لِی بوُلَرمِیکِین.” [3]
حَسَن اِبنِ عَلِی رَضِیَ الله عَنهُما آتَه سِیگه اوُحشَب مُسُلمانلَرنِینگ قانوُنِی حُکمدارِی اِیدِی وَ آتَه سِیدَن سُونگ حِجازنِی، عِراقنِی، یَمَننِی حُکمرانلِیگِی اوُنِی اِیختِیارِیدَه بوُلگن، اوُ کِیشِی آتَه سِیدِیک قُدرَتلِی اوُرِینگه اِیگه بوُلگن. لِیکِن مُسُلمانلَرنِینگ اِیککِی گوُرُوهِینِی اوُرتَه سِینِی اِصلاح قِیلِیش اوُچُون یامان بِیلَن یامانراقنِی اوُرتَه سِیدَن یاماننِی تَنلَشگه مَجبُور بوُلَه دِی؛ اَمّا شُو یامان کِییِینچَه لِیک یامانراققَه اَیلَندِی وَ یامانراق هَم اوُندَن بَدتَرراق نَرسَه گه اَیلَه نِیب کِیتدِی وَ بوُ جَرَیان حاضِرگِی دَورگه چَه دَوام اِیتِیب کِیلیَپتِی.
حَسَن اِبنِ عَلِی رَضِیَ الله عَنهُما حُکوُمَتنِی مُعاوِیَه گه تاپشِیرگن پَیتِیدَه اَیتَه دِیکِی: ” اِی مُعاوِیَه! خُداوَند مُحَمَّدنِی اوُمَّتِینِی تِیزگِینِینِی سِینگه تاپشِیردِی، بِیلمَه سَم،سِینِینگ مَنَه بُو مَقامنِی قوُلگه کِیرِیتِیشِینگ سِیندَگِی یَحشِی صِیفَت سَبَبلِیمِیکِین یاکِی بوُنِی تِیسکَه رِیسِی بوُیِیچَه سِیندَگِی یامانلِیک سَبَبلِیمِیکِین.” شُو پَیتدَه تِلاوَت قِیلَه دِی: «وَإِنْ أَدْرِي لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَكُمْ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ» (انبياء/111) بِیلمَیمَن، اِیحتِمال بُو ( یَعنِی عَذاب ساعَتِینِینگ کِیچِیکتِیرِیلِیشِی) سِیزلَر اوُچُون بِیر اَلداو- سِیناو وَ بِیر آز وَقتگه چَه (عَجَللَه رِینگِیز یِیتِیب اوُلگوُنِینگِیزگه چَه فایدَه لَه نِیشدِیر[4]. .
دَرحَقِیقَت مُعاوِیَه نِی حُکوُمَتِی خِلافَتنِی پادشاهلِیککَه اوُزگه رِیشِی اوُچُون باشلَنغِیچ نوُقطَه وَ اوُتِیش مَرحَلَه سِی بوُلگن اِیدِی، حاکِمِیَتنِینگ خِلافَتدَن شاهِیگرلِیککَه اوُزگه رِیشِی اوُزِینِی زَمانِیدَن باشلَه نَه دِی وَ حاکِمِیَتنِینگ مِعراثِی بوُلِیشِی بِیلَن مُستَحکَم لَه نَه دِی،اَبُو الاَعلَی مَودوُدِینِی کوُز- قَرَشِی بُویِیچَه یَزِیدنِی سَیلَه نِیشِی مُعاوِیَه نِینگ آچِیق خَطاسِی وَ خِلافَتدَن مُلوُکِیَتگه،شاهِیگرلِیککَه قَدَم تَشلَش بوُلگن اِیدِی، بوُگوُنگِی کوُندَگِی اَهلِی سُنَّت دِیب مَعرُوف بوُلگن فِرقَه نِینگ کوُز- قَرَشِی بوُیِیچَه اِیسَه، خُلَفایِی راشِیدِیننِینگ قانوُنِیلِیگِینِی اَساسِی بوُلگن نَرسَه، اَهلِی حَل وَ عَقد اِجماعسِی وَ مُسُلمانلَرنِینگ واحِد اوُلِی الاَمر شوُراسِیدوُر. حوُددِی شوُ شُورا اَبُو بَکردَن تارتِیب حَسَن اِبنِ عَلِی رَضِیَ الله عَنهُ مُعاوِیَه گه یازگن نامَه لَرِیدَه اِیسلَه تَه دِی، بُو یِیردَه اوُلِی الاَمر شوُراسِی مُعاوِیَه تامانِیدَن ضَعِیفلَشتِیرِیلَه دِی وَ سوُنگرَه نابوُد بوُلَه دِی.
اَمّا مَنَه بوُلَر خِلافَتنِی مَفهُومِیدَن، هَدَفلَرِیدَن وَ مَقصَدلَرِیدَن اوُزاقلَه شِیب کِیتِیلدِی دِیگه نِی اِیمَسدِی، بَلکِی بُو نَرسَه لَر بَنِی اوُمَیَّه وَ بَنِی عَبّاس وَ عُثمانِیلَرنِینگ شاهِیگرلِیگِیدَه هَم ضَعِیفراق شَکلدَه کوُرِینگن، اوُلَر شَرِیعَت قانوُنلَرِینِی پِیادَه قِیلِیش یوُلِیدَه بار حَرَکَتلَرِینِی قِیلِیشگن، اَمّا خاص تَفسِیر وَ مَذهَبنِی اَساسِیدَه عَمَلگه آشِیرِیشگن، یَعنِی واحِد اِجماعنِی اِرایَه بِیرَه دِیگن واحِد اوُمَّتنِی وَ واحِد جَماعَتنِی رَعیِی اَساسِیدَه بوُلگن اِیمَس، چُونکِی واحِد اوُمَّت وَ واحِد جَماعَتنِی اوُزِی بوُلمَه گن، صَحابَه وَ تابِعِینلَر وَفات قِیلِیب اوُتِیب کِیتگچ اوُلَرنِی اوُرنِیگه بِیر قَنچَه اوُمَّتلَر وَ بِیر قَنچَه جَماعَتلَر وُجُودگه کِیلدِی، اوُرتَه دَه اوُلَرنِی هَمَّه سِینِی بِیر جایدَه جَملَیدِیگن اوُلِی الاَمر شوُراسِی هَم مَوجُود اِیمَسدِی. مَنَه بوُ صُورَتدَه اوُمَوِیلَر،عَبّاسِیلَر، عُثمانِیلَرگه اوُحشَه گن شاهِیگرلِیک توُزوُملَرِینِی خِلافَت توُزُومِینِی تَرکِیبِیدَگِی نَرسَه دِیسَه بوُلُردِی،فَقَط اوُلَر اوُزلَرِینِی رَوِیشلَرِیگه کوُرَه توُرلِی – هِیل نِسبَتلَر بِیلَن اِسلامِی هَدَفلَرنِی وَ مَقصَدلَرنِی عَمَلگه آشِیرِیشگن.
مَنَه بُو یَحلِیط وَ تَرکِیبِی حُکوُمَتلَرنِی رَوِیشِیدَن تَشقَه رِی بِیزلَر مَیدَه شاهلَرگه هَم گوُواه بوُلَه مِیز، حاضِرگِی پَیتدَه اوُلَرنِی شاه، جوُمهُورِیَت رَئِیسِی وَ باشقَه لَر قالِیبِیدَه کوُرَه مِیز، اوُلَرنِینگ تَنها مَقصَدِی هَم اِسلامِی هَدَفلَر وَمَقصَدلَر اِیمَس، بَلکِی شاهِیگرلِیک وَ اوُزلَرِینِی حُکمرانلِیگِی بوُلگن حالاص، اَکثَر حاللَردَه اوُلَر اِسلامنِی هَم شاهِیگرلِیکنِی وَ حُکمرانلِیکنِی وَ اوُزلَرِینِینگ دُنیاوِی مَقصَدلَرِینِی یوُلِیدَه قُربان قِیلِیب یوُبارِیشگن، اِسلامدَن بِیر اَبزار صِیفَتِیدَه فایدَه لَه نِیشَه دِی وَ خِلافَت توُزوُمِینِی قالدِیقلَرِینِی، مَفهُوملَرِینِی وَ شَرِیعَت هَدَفلَرِی وَ مَقصَدلَرِینِی بوُتوُنلَی بِیر چِیتگه سوُرِیب قوُیِیلگن وَ بُو نَرسَه لَرنِی هَمَّه سِی حُکمدارلَرنِینگ حاکِمِیَتگه اِینتِیلِیشِی وَ شُهرَتپَرَستلِیگِینِی قُربانِیگه اَیلَندِی.
حَسَن اِبنِ عَلِی رَضِیَ اَلله عَنهُمانِینگ خِلافَتِی هَم حوُددِی رَسُول الله صَلّی الله عَلَیهِ وَسَلَّمنِی اِسلامِی حُکوُمَتلَرِیگه اوُحشَب، اَلله مُسُلمانلَرگه بِیرگن اِینگ کَتتَه نِعمَتلَردَن بِیرِی بوُلگن اِیدِی، حَسَن اِبنِ عَلِی رَضِیَ الله عَنهُ نِی ناچارلِیک سَبَبلِی قُدرَتنِی مُعاوِیَه گه تاپشِیرِیشِیگه ، بُو نِعمَتنِی اوُزگه رِیشِیگه وَ بُو نِعمَتنِی مُسُلمانلَر قوُلدَن بای بِیرِیشِیگه مَجبُور قِیلگن نَرسَه نِینگ اَساسِی عِللَتِی، مُسُلمانلَرنِینگ اوُزلَرِیدَه وُجُودگه کِیلگن اوُزگه رِیشلَر اِیدِی، چوُنکِی: ذَلِکَ بِأَنَّ اللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِّعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَأَنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (انفال/53) بوُنگه ( یَعنِی، اوُلَرنِینگ عَذابگه گِیرِیفتار بوُلِیشلَرِیگه) سَبَب – اَلله بِیر قَومگه اِنعام قِیلگن نِعمَتِینِی تا اوُلَر اوُزلَرِینِی اوُزگرتِیرمَگوُنلَرِیچَه اوُزگرتِیرُوچِی اِیمَسلِیگِی وَ اَلله اِیشِیتگوُچِی، بِیلگوُچِی اِیکَنلِیگِیدِیر.
(دوامی بار……..)
[1]النظریات السیاسیۀ، اثر ریس، ص194 به نقل از: المقدمۀ از ابن خلدون.
[2] صحيح البخاري – التوحيد (7109) سنن النسائي – الأذان (644) مسند أحمد – باقي مسند المكثرين (3/6) مسند أحمد – باقي مسند المكثرين (3/35) مسند أحمد – باقي مسند المكثرين (3/43) مستدرك الحاكم : 3 / 174
[3]فضائل الصحابۀ (2/769). سند اين روايت صحيح است.
[4]المعجم الكبير (3/26). سند اين روايت حسن است.