مُسُلمانلُر تَریخِیدَگی عِبرَتلِی شَخصلَر
نِشاپُور شَهرِدَگی حَنَفِی مَذهَب بُولگن سَلجُوقِیان حُکوُمَتِی، شافِعِی مَذهَبیدَگی اَشعَرِیلَر بیلن دائِم خُصُومَت و جَنگ حالَتِیده بُولِیشگن،اوُلَر حَتّی اَبُو الحَسَن اَشعَرِینی هَم لَعنَتلَب تَکفِیر قِیلِیشگچه بارِیشدی. بُو آرَده شافِعِی مَذهَبِیدَگی اوُلَمالَرنی هَم سُورگوُن قِیلِیشَردی، بُونگه قوُشِیمچَه رَوِیشده آلِی بَوَیَّه حُکوُمَتِینِی نابُود قِیلِیش و شِیعَه لَرنی مَحدُود قِیلِیش یُولِیدَه شِیعَه لَر بِیلن هَم کِیلِیشماوچِلِیکلَرگه اِیگه بُولِیشگن. مُشتَرَک و اَصلِی دُشمَن صِیفَتِیده اِسمائِلِی شِیعَه لَرنی خَطَر اوُرتَگه چِیقگن پَیتدَه، فَقَطگِینَه شافِعِیلَر و حَنَفِیلَر اِیمَس،بَلکِی 12 اِماملِیک شِیعَلَر و زَیدِیلَر هَم اِسمائِلِی شِیعَلَرگه قَرشِی مُبارَزَدَه بِیر- بِیرلَری بیلن مُتّحِید بُولِیشَدِی و ماذَندَرَانّی شِیعَسِیدَن بُولگن اِسپَهبَد شافِعِی-حَنَفِیلَردَن عِبارَت سَلجُوقِیان قوُشِینِی بِیلن بِیرلَشِیب اِسمائِلِی شِیعَلَریگه حَملَه قِیلَدِی. اِسمائِلِیلَرنی فِدائِیلَرِی هَم اَهلِی سُنّتنِی هَم 12 اِماملِیک شِیعَلَردَن بُولگن،سَلجُوقِیلَرنی وَزِیرلَریدَن حِسابلَنگن مُعِینِ الدِّین کاشِیگه اوُحشَش کَتَّه کِیشیلَرنی اوُلدِیرِشَردِی. قَزوِینِینِی اَثَرِی نَقض کِتابِیگه بِیر نَظَر تَشلَسَنگیز، اوُنده اِسمائِلِی شِیعَلَرِی تامانِیدَن اوُلدِیرِیلگن شِیعَلَرنی کَتّه کِیشِیلَرینی اِسمِی کِیلتِیرِیلگن. مَنه بُو یِیرده هَم تَشقِی عامِل آرَده “اِتّحاد”نی تَشکِیل بُولِیشِیگه سَبَب بُولگن.
اِیندِی بِیر وَقتگه کِیلِیب اَشعَرِی مَسلَک بُولگن صَلاح الدِّین اَیّوُبِی اِسمائِلِی شِیعَلَری بیلن مُتّحِید بُولَدِی و حَتّی اوُلَرنی وَزِیرلِیگینی هَم قَبُول قِیلَدِی، مَنهَ بوُ اِتّحادگه نَصرَانِی کافِرلَرِی و تَشقِی باسقِینچِیلَر سَبَب بُولِیشگن اِیدِی. نَصرانِیلَر صَلِیبِی جَنگلَرینِی اَوَّل باشِیده جُودَه کوُپ اِسلامِی شَهَرلَرنی فَتح قِیلِیب بُولِیشگندِی و بُو فُتُوحاتلَر اوُلَرگه نِهایَتده یَحشِی رُوحِیَه بِیرَدِی، نَتِیجَده اِیسَه اوُلَر فاطِمِیلَر دَولَتِینِی مَرکَزِی بُولگن قاهِرَنی فَتح قِیلِیشگه طَمَع قِیلِیشَدِی.”نَصرانِیلَرنی جُوده کَتّه قوُشِینی قاهِرَه تامانگه حَرَکَت قِیلَدِی و یُولدَگِی شَهَرلَرنی شُو جُملَدَن بَیلبِیسگه اوُحشَش کَتّه شَهَرلَرنی فَتح قِیلِیب،تَلان- تَراج قِیلِیب کِیتِیشَدی و آدَملَرینی اوُلدِیرِیشَدِی.” قاهِره مُحاصَرَگه توُشِیب قالگچ اِسمائِلِی شِیعَلَرنی شاهِی عَاضِد عَبّاسِیلَر حُکوُمَتِیدَن “اِتّحاد” تُوزِیشنِی سُورَیدِی و عَبّاسِیلَر هَم اَسَدِ الدِّین شِیرکُوهنی صَلاح الدّین اَیُّوبِیگه قُوشِیب[1] 6مِینگ مُجاهِد بِیلن مِصرگه یُوبارِیشَدِی. [2]
مَنَه بُو “اِتّحاد” دَورِیدَه عادَتگه بِنائَن صَلاح الدِّین اَیُّوبِی اوُزِینِی شافِعِی اَشعَرِی عَقِیدَسِیدَن واز کِیچمَیدِی یاکی اوُنی یَشِیرِیب هَم اوُتِیریشمَیدِی. مِصرنی اِسمائِلِی حَلقی و حاکِمِی هَم عاشُرا،عِیدِ غادِیر، اِماملَرنی و فاطِمه زَهرا رَضِیَ الله عَنهانی وِلادَتلَریگه اوُحشَش مَراسِملَریدَن واز کِیچِیشمَیدِی و عَقِیدَلَرینی هَم یَشِیرِیشمَیدِی. حَتّی شاهنِی قَصرِیدَه فاطِمِی حَلِیفَنِی حُضُورِیدَه هَم عَزَدارچِیلِیک مَراسِملَرِی اوُتکَزِیلَر و اِسمائِلِی شِیعَلَرِی هَم بُونده اِشتِراک اِیتِیشَردِی.[3][4]
بُو یِیردشه اَنَه اوُشَنچَه اِختِلاف، کِیلِیشماوچِیلِیکلَرگه اِیگه بُولگن مَنَه بُو اِیکِّی فِرقَه و مَذهَب،اوُرتَدَگِی مُشتَرَک مَسَله لَر سَبَبلی مُتّحِید بُولِیشگن اِیدِی؛ و اوُلَر اوُزلَرینِی اِیکِّیته بِیر- بِیریدَن فَرقلِی مَذهَب اِیکنلِیکلَرینی تَن آلِیشَردِی، شُو سَبَبلِی هَم فاطِمِیلَر اَلاَزهَرگه دِقَّتنِی قَرَتگن حالده اوُزلَرِینِی کوُز-قَرَشلَرِینِی بَیان قِیلِیشَر و صَلاحِ الدِّین اَیُّوبِی هَم شافِعِی فِقهِیگه و اَشعَرِیلَری عَقِیدَسِیگه اَساسلَنگن مَدرَسَه لَرنی تَشکِیل قِیلِیش، هَمدَه عِلمِی فَعالِیَتلَرگه دِقّتنِی قَرَتگن حالده و اِقتِصادِی، قَضاعِی اِصلاح قِیلوُچِی فَعالِیَتلَرنی یُولگه قوُیِیب، دَرَجَمَه- دَرَجَه اِیشلَرنی اِیلگرِی سِیلجِیتِیب بارَدِی. سِیزلَر بُو یِیردَه جاهِل شِیعَه و سُنِّیلَرنی یالغان تُوقِیمَه لَرِینِی تَماماً عَکسِینِی، هَمدَه سِکوُلار شَرقشُوناسلَرنِینگ قَصدَّن تَرِیخنی اوُزگرتِیریب کُورسَتِیشلَرِینِی بُوتوُنلَی تِیسکَرِیسِینِی کوُرَسِیز، مَنه بُو دَوردَه بِیرار کِیشِینی شافِعِی یا شِیعَه بُولگنلِیک گوُناهِی بِیلن اوُلدِیرِیلگنِینِی تاپمَیسِیز. اَلبَتّه بُو دَوردَه جَنگچِیلَرِی مالِکِی و سُودَنلِیک بُولگن طَواشِیگه یا شافِعِی و حَنبَلی بُولگن عِراقنِی شِمالِی و شامنِی حاکِملَریگه قَرشِی قُدرَتگه اَساسلَنگن جَنگلَر بُولِیب اوُتگن اِیدی، بُو یِیردَه شاوَر یا طَواشِی یا شامنِی و عِراقنِی اَمِیرلَرِی اوُلدِیرِیلگن بُولسَه، بُو اوُلَرنِی مَذهَبلَرِی اوُچُون صادِر بُولگن اِیمَس، بَلکِی خِیانَتلَرِی یاکِی باغِی بُولگنلِیکلَرِی سَبَب بُولگن اِیدِی. [5][6]
[1]البدایة و النهایة،ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی، ج۱۲، ص۲۵۵، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
[2]تاریخ ابن خلدون،ابن خلدون، ج۵، ص۳۳۰.
[3]مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر خطط و الآثار، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۲۹
[4]مقریزی، المواعظ و الاعتبار بذکر خطط و الآثار، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۳۳۰
[5]ابن کثیر ، البدایة و النهایة، ج۱۲، ص۱۵۳.
[6]البدایة و النهایة، ج۱۲، ص۱۴۶.