اوُمَوِی شِیعَه لَرِی، عَلَوِی شِیعَه لَرِی وَ نَبَوِی سُنِّیلَرِی، اوُمَوِی سُنِّیلَرِی وَ شِیعَه غُولَّاتلَرِینِی پَیدا بُولِیشِی
خالد هُورامِی
سَیِّدِیمِیز علی ابن اَبی طالِبنینگ اِسلامِی حُکوُمَتِینِی دَورِیدَن سُونگ، بَنِی اوُمَیَّه پادشاهلَرِینِی حُکُومَتِی کِیلگن پَیتدَه بِیز اِیکِّی هِیل شِیعَه نِی کُورَمِیز، اوُلَرنِی بِیرِینچِسِنِی عَلی شِیعَه سِی و حُکوُمَتنِی شُورا و اِسلامِی رَوِیشگه قَیتِیشِینِی طَرَفدارلَرِی و باشقه سِینِی مُعاوِیَه و بَنِی اوُمَیَّه شِیعَه سِی، بَنِی اوُمَیَّه شاهلَرِینِی شاهِیگرلِیگِینِی مُدافَعَه قِیلوُچِیلَرِی دِیِیلَدِی.
علی شِیعَه لَرِی یاکِی حُکوُمَتنِی اِسلامِی رَوِیشگه قَیتِیشِینِی طَرَفدارلَرِی هَم اَصلِیدَه بِیر نِیچَه قِسمگه تَقسِیم بُولِیشَردِی:
- اِسلامِی حُکوُمَتگه قَیتِیشِنِی طَرَفدارلَرِی و بَنِی اوُمَیَّه شاهِیگرلِیگِینِی مُخالِفلَرِینِی بِیر قِسمِی عبدالله ابن زُبَیر و حُسَین ابن عَلِیگه اوُحشَگنلَر بُولِیب، اُولَر قُورَالِّی مُبارَزَه و جِهاد یُولِینِی تَنلَشدِی.
- مَنَه بُو مُخالِفلَرنِی بِیر قِسمِی:حَنَفِی، مالِکِی، شافِعِی، حَنبَلِی و……لَرگه اوُحشَگنلَر قوُرَالِّی قُوزغَلِیش وجَنگ گه عُمُومِی زَمِینَه مُهَیّا بُولمَگنلِیگِی بائِث قُورالِّی جَنگدَن پَرهِیز قِیلِیشدِی و آدَملَرنِی اوُرتَسِیدَه تُوشُونتِیرِیش بِیلن بِیرگه حاکِمِیَت بِیلن هَمکارلِیک قِیلِیشدَن چِیتلَنِیشگه چَقِیرِیشَر و تُوغرِی یُولدَه بُولِیب کُورِینگن حَرَکَتنِی حِمایَه قِیلِیشَردِی. (مَنَه بُو اِماملَر، اَبُو حَنِیفه نینگ حاکِملَرنی قَرشِیسِیدَه تُورِیب نَفَس زَکِیَّه گه طَرَفدارلِیک قِیلِیشِی تَریخنِی عَجایِیب واقِیعَه لَرِیدَن بِیرِیدِیر.)
- مَنَه بُو مُخالِفلَرنِی یَنَه بِیر گوُرُوهِی بَنِی اوُمَیَّه نِی حُکُومَتِینِی فاسِد و اوُنِی مُخالِفلَرِینِی عالِم و عادِل دِیگنِی بِیلن، تَشقِی دُشمَنلَرنِی بَرابَرِیدَه مُسُلمانلَرنِی وَحدَتِی و تَفَرُّقدَن پَرهِیز قِیلِیش اوُلَر اوُچُون مُهِمراق بُولگن. شُو سَبَبلِی هَم بَنِی اوُمَیَّه نِی فاسِد حُکُومَتِینِی یانِیدَه، اوُندَن کِیِینگِی سِلسِلَه لَرنی یانِیدَه تُورِیب قِیلِیچ کُوتَرِیشگن. شُونِینگ اوُچُون هَم اِیمانِی، دِیندَگِی مُستَحکَملِیگِی یَزِیدگه نِسبَتاً کُوچلِیراق بُولگن عبدالله ابن زُبَیر و اوُ کِیشینِی یارانلَریِگه قَرشِی جَنگلَردَه اِیشتِراک اِیتِیشگن.
مَنَه بُو دَورلَردَه اَهلِی سُنَّت دِیگن اِصطِلاحنِی اوُچرَتمَیمِیز، اوُندَگِی بار نَرسَه عَلِینِی شِیعَه سِی و اوُنِی قَرشِیسِیدَگِی اوُمَیَّه اوُندَن کِیِین اِیسَه بَنِی عَبّاس شِیعَه سِی بُولگن حالاص؛ شِیعَه اَصلِیدَه عُمُومِی مَعنادَه بُولِیب، بِیتَّه مَقصَدنِی کِیتِیدَن یُورُوچِیلَردِیر. اِیندِی شَخصِی حالَتلَردَه و عِبادَت اَحکاملَرِیدَه هَم مَنَه بسو اِیکِّی هِیل شِیعَه نِی اوُرتَسِیدَه فَرق کُوزگه تَشلَنمَیدِی.
- ناوبَختِیگه اوُحشَگن کِیشِیلَر مُسُلمانلَرنِی تُورت فِرقه گه شِیعَه، مُرجِیعَه، مُعتَزِیلَه وحَوارِجگه تَقسِیم قِیلِیشگن.
- مُسُلمانلَرنِینگ اَهلِی بِدعَت طائِفَه سِی اوُزیِنِی مُخالِفلَرِینِی اَهلِی سُنَّت، دِیب ناملَشدِی ( یَعنِی اَهلِی سُنَّت عِبارَه سِی اَهلِی سُنَّتنِی اِماملَرِی تامانِیدَن وُجُودگه کِیلتِیرِیلگن اِیمَس، بَلکِی اوُزلَرِینِی اَهلِی عَقل،دِیب ناملَیدِیگن مُخالِفلَر تامانِیدَن وُجُودگه کِیلتِیرِیلگندِیر.)
زَمان اوُتِیشلِیگِی بِیلن حُکُومَت قُدرَتِیگه و نَظارَتِیگه اِیگه بُولمَگن و اوُلَرنِی هَر قَیسِینِیسِی ظُلم و سِتَمگه دُوچار بُولگن عَلِی شِیعَه لَرِی تَرقَلییب کِیتِیب، شَخصِی اَحکاملَردَه تُورلِی- هِیل اِجتِهادلَرگه قُول اُورِیشگن اِیدِی.
اَلبَتَّه بَعضِی بِیر کِیشِیلَر تامانِیدَن اوُمَوِی تَسَنُّنِی عِبارَسِینِی اوُرنِیگه نَبَوِی تَسَنُّنِی دِیگن اِصطِلاح هَم اِیشلِتِیلگن، عَلّامَه اَحمَد دَشَه اِینی اَیتِیشِیچَه:
اِنقِلابِی تَسَنُّن- اوُمَویی تَسَنُّن اِیمَس نَبَوِی تَسَنُّن- نِی نَظَرِی بُویِیچَه جَمِیعَتنِی اِدارَه قِیلِیش اِختِیارِی اَنَه اوُشَه قُرآن بُویُورگن شُورا حِسابلَنَدِی – ﻭﺍﻣﺮﻫﻢ ﺷﻮﺭﻱ ﺑﻴﻨﻬﻢ – یَعنِی شُورانِی نَفَرلَرِی- “اوُلِی الاَمر”- یَعنِی جَمِیعَتنِی مَسَلَه لَرِی، مُشکِلاتلَریدَن آگاه بُولگن کِیشِیلَر تامانِیدَن بُو مُشکِلاتلَر حَل قِیلِینَردِی. تَسَنُّن سَلطَنَتنِی قَرشِیسِیدَگِی اوُنِی یَنگِیلَشنِی هاحلَیدِیگن حَرَکَت اِیدِی، آلدِین هَم اَیتِیب اوُتگنِیمِیزدِیک تَسَنُّن نِی اِلدِیزِی سُنّتدَن کِیلِیب چِیقَدِی و قانُون،رَوِیش و جَمِیعَتنِی باشقَرِیش مَعناسِیدَه دِیر. اَهلِی تَسَنَّن سَلطَنَتگه اَساسلَنگن حُکَوُمَتنِی یُوقاتِیب اوُرنِیگه شُوراگه اَساسلَنگن حُکوُمَت کِیلِیشِینِی طَلَب قِیلَردِی.
مَنَه بُو یُولدَه،جَهاندَگِی بَرچَه مِلَّتگه اوُحشَش، عَلِی شِیعَه لَرِینِی- یاکِی باشقَه چه قِیلِیب اَیتگنده نَبَوِی تَسَنُّنِی- بِیر قِسمِی هَم بِیر تاماندَن اوُزلَرِینِی کَتَّه لَرِی حَقِیدَه جُودَه هَم آشِیرِیب یُوبارِیشگن، باشقه تاماندَن اِیسَه حاکِملَرنِی حِمایَه سِی آستِیدَگِی عِبادِی رَوِیشلَرنِی بَعضِیسِیگه قَرشِیلِیک قِیلِیش آرقَلِی اوُزلَرِینِی مُستَقِلِّیکلَرِینِی سَقلَشگه و آدَملَرنِی اوُلَرنینگ قَرشِیسِیگه قُویِیشگه حَرَکَت قِیلِیشگن. مَنَه بُو گوُرُوه حاکِملَر و سَلطَنَتنِی اوُلامالَرِیگه نِسبَتاً نَفرَتِی و اوُزلَرِینِی رَهبَرلَرِیگه، یِیتَکچِیلَرِیگه بُولگن عِشقِی سَبَبلِی اِفراط و غُولُو یُولِیگه تُوشِیب قالِیشَدِی و اَدَشِیب کِیتِیشدِی، نَتِیجَه دَه اِیسَه بُو اوُلَرنِی دَرَجَمَه- دَرَجَه شَرعِی مَفهُوملَردَن اَجرَب قالِیشلَرِیگه آلِیب باردِی.
بُو گوُرُوه باشِیده عَلِیگه اوُحشَش یِیتَکچِیلَرِینِی “اوُلوُهِیَت” دَرَجَه سِیگه کُوتَرِیب یُوبارِیشدِی، اَستَه – سِیکِین بُو گوُرُوهنِی بِیر قِسمِی عَلِی ابن مُوسی رِضا رحمه الله نِی دَورِیدَن باشلَب “تَعوِیض” گه بُورِیلِیب کِیتیشدِی. بُونِی مَعناسِی شُوکِی،اوُلَرنِی اَئِمَّه لَرِی خُدا اِیمَس،بَلکِی دُنیانِی اِدارَه قِیلِیش یَعنِی بَنده لَرنِی رِزقِی، فَرزَند بِیریش، شِفا بِیرِیش و ……خُدا تامانِیدَن اوُلَرگه بِیریلگن اِیشلَردِیر. مَنَه بُو اِیکِّی گوُرُوهنِی یانِیدَه غُولّاتلَرنِی یَنَه بِیر گوُرُوهِی پَیدا بُولگن بُولِیب، اوُلَر اَئِمَّه لَرنِی بُوتُونلَی پَستگه تُوشُورِیب قوُیِیشگن و “مَقَصِّرهَ” نامِی بِیلن مَشهُور بُولِیشگن. مَنَه شُو اُوچ گوُرُوه اَهلِی کِتابنِی،غَیر اَهلِی کِتابنِی اِیشانچلَرِینِی بَعضِیسِینِی اوُزلَرِینِی اِیشانچلَرِیگه قُوشگن حالَتدَه،تُورلِی- هِیل مُسُلمانلَر یَشَیدِیگن مِنطَقَه لَردَه حَیاتلَرِینِی دَوام اِیتِّیرِیشگن.
شُوندُی بُولگندَن سُونگ،اَدَشگن کِیشِیلَرنِی فِکرِی، عَمَلِی بِیلن عَلَوِی شِیعَه لَرِی جَرَیانِینِی هَمّه سِینینگ عَقِیدَه سِیگه حَمله قِیلَدِیگن بُولسه ، شُبهَه سِیز هاحلَب یا هاحلَمَگن صُورَتده طاغُوتلَر و ظالِم حاکِملَرنینگ رُوحِی جَنگلَرِینِی آلِیب بارُوچِیلَرِی صَفِیگه کِیرِیب قالَدِی.