عِبرَتلِی واقِیعَلَر
اِمامِی شافِعِی رحمه الله مالکِی مَذهَبیدَگیلَر تامانِیدَن کَلتَکلَنگن و بُونِی عاقِبَتِیده بِیمار بُولگن اِیدِی، مَنَه شُو کَلتَکلَنِیشنِی تَعثِیرِدَه آخِرِی هَم وَفات تاپدِی. مَنَه بُو مَذهَبِی کِیلِیشماوچِلِیکلَر اِسلامِی راشِدِین حُکوُمَتِینینگ قوُلَگنِیدَن بُویان حاضِرگِی کُونگچه دَوام اِیتیب کِیلیَپتِی. آرَدَه بُولِیب اوُتگن مُصِیبَتلَرنی اَیتِیب اوُتِیش اوُچُون بُوتُون باشلِی مُفَصَّل کِتاب یازِیلِیشِی کِیرَک بُولَدِی، بُو نَرسَه بِیزنی مَجلِسِیمِیزنی اِمکانِدَن تَشقَریدَگی اِیش حِسابلَنَدِی، شُو سَبَبلِی بُوگوُن بُو مَوضُوعگه تِیگِیشلِی بِیر نِیچه باغلِیق بُولگن اوُرِینلَرگه اِیشاره قیلیب اوُتماقچِیمِیز حالاص.
بَرچَمِیزگه مَعلوُمکِی مُسُلمانلَر اوُزلَرِینینگ نابُود بُولِیشلَرِی اوُچُون،سان- سَناقسِیز فِرقَلَنِیشلَر و اِیچکِی جَنگلر و هِیلمه- هِیل رَفتارِی فَسادلَر بیلن زَمِینَه تَیَّارلَشگن اِیدی. آلِی حاجَند خاندانی رَهبَرلِیگِیده “دَردَشت”نی کُوِیسِیدَگی شافِعِیلَرنینگ، اِسفَهاندَگی آلِی صائِد خانَدانی رَهبَرلیگیده “جُوبارَه”نی کُوِیسِیدَگی حَنَفِیلر بیلن بُولِیب اوُتگن اوُزَرا مَذهَبِی جَنگلَرنی اوُنُوتیب بُولَدِیمِی؟ اوُزلَرینی مَذهَبنِی نَمایَنده سی دِیب بِیلَدِیگن مَنه بُو هَر اِیکّی خانَدان اِیکّی اوُرتَده آدَملَرنی شُونچَلِیک قِییِنچِلِیکلَرگه سالِیب تَشلَشگن اِیدِیکِی،اوُلَرنی ناراضِیچِلِیگِیگه،بِیزار بُولِیشلَریگه، چَرچَشلَریگه بائِث بُولِیشگندی. حَتّی آدَملَر بِیر ظالم کِیلیب مَنه بُو اِیکّی خانَدانّی بِیر نِیچه عَصرگه چُوزِیلگن جَنگلَریدَن نَجات بِیرِیشِنِی آرزُو قِیلِیشَردِی.
تُورلی-هِیل قَبِیله لَرنی “اِتّحادِی”دَن تَشکِیل تاپگن مُغُولّر حاکِمِیَتِی 616 هِجرِی یِیلده اِیرانگه حَمله قِیلَدِی. بِیرینچی مَرته اِسفَهانگه حَمله قِیلگن مُغُولّر سُلطان جَلال الدِینّی زِیرَگانه باشقَرُوِی تَعثِیرِیده اِسفَهانّی باسِب آلِیشگه قادِر بُولِیشمَگن، مَغلوُبِیَتگه اوُچرَب قَیتِیشگن. لِیکِن بَرِیبِیر کِییِنراق اِسفَهاندَگی شافِعِی بُولگن قآآن اوُگِیتایلَرِی دَوریدَه 633 یِیلده، مَنه شُو شافِعِیلَر حَنَفِیلَرنی قَتلی عام قِیلِینِیشِی شَرط بِیلن شَهَرنی دَروازَلَرینی مُغُولّرگه آچِیب بِیریشَدِی. شَهَرگه باستِیرِیب کِیرگن مُغُولَّر حَنَفِیلَرگه قُوشِیب شافِعِیلَرنی هَم قَتلی عام قِیلَدِی.
رَی شَهرِیدَه هَم حُودِّی شُو سِنارِیا تَکرارلَنگن بُولِیب، اِیشنِی نَتِیجَسِیدَه اِیسَه حَنَفِیلَرگه قُوشِیب شافِعِیلَر هَم مُغُولَّرنی قوُماندانی بُولگن “جَبَنَوِیان”تامانِیدَن قَتلِی عام قِیلِینَدِی. بُو یِیردَه شافِعِی مَذهَبیدَگِیلَر مُغوُلَّرنی اِستِقبالِیگه بارِیب، اوُلَرنی شَهَرنِی یَرمِینِی تَشکِیل قِیلگن حَنَفِیلَرنی اوُلدِیرِیشگه قُوزغَتِیشَدِی. مُغُولّر اَوَّل باشِیدَه حَنَفِیلَرنی قَتلِی عام قِیلِیشَدِی،اَمّا کِیِینراق اوُزِینِی وَطَنداشِینی قانِینِی توُکِیلِیشِیگه بُونچَلِیک حَرِیص بُولگن آدَملَرده یَحشِیلِیک تاپِیلمَیدِی،دِیگن فِکر بِیلن شافِعِیلَرنی هَم قَتلی عام قِیلِیب تَشلَشَدِی و حَنَفِیلَرنی آرقَسِیدَن اوُلَرنی هَم جُونَتِیب یُوبارِیشَدِی.
بُوندَن کِیِینگی عِبرَتلِی واقِعَه لَردَن بِیرِی اَندَلوُس حَقِیدَه:
اَندَلوُس مُسُلمانلَری یُومنا یا قَیسِی بُولگنلِیکلَرِی سَبَبلِی اِختِلاف،کِیلِیشماوچِیلِیکگه اوُچرَگن پَیتلَریدَه،جَودَه کُوپ قان تُوکِیلِیشِیگه بائِث بَولگن جَنگلَر، خِیانَتلَرنی تَجرِیبَه قِیلِیب کَورِشدِی. مَنَه شُو آرَده نَصرانِیلر مُسُلمانلَرنی قَرشِیسِیدَه مُتَّحِید بُولِیب بِیرلَشِیشگه اِیرِیشِیشدِی،حَتّی مُسُلمانلَرگه قَرشِی مُسُلمانلَرنی باشقه بیر گوُرُوهِی بِیلن یا مُسُلمانلَرگه قَرشِی یَهُودِیلر بیلن مُتّحِید بُولِیشَدِی. مَنَه بُولَرگه قُوشِیمچَه رَوِیشدَه بُوراق اِبن عَمّارگه اوُحشَش خِیانَتچِیلَرنی تَوصِیَه سی بِیلن، یُومشاق جَنگ و مُسُلمانلَرنینگ مَدَنِیَتِی و عَقِیدَوِی بُورِلِیشلَرِی واسِطه سِیدَه اوُلَرنی اِیچِیگه کِیرِیب باریش و ذَلِیل حالَتده مُذاکَرَه لَرنی قَبُول قِیلِیشنِی باشلَشدِی. شارُولمانّی زَمانِیدَن سُونگ نَصرانِیلر- مَخصُوصاً نَصرانیلَرنی اِیکّی دَولَتِی بُولگن قِیشطاله و آراگوُنّی اِتّحادِی آستِیدَه- فِرقَه لَنِیب یاتگن مُسُلمانلَرگه قَرشِی حَمله لَرینی یَنَدَه کوُچَیتِیرِشَدِی و شُو تَرزدَه مُسُلمانلرنی حاکِمِیَتِیگینه اِیمَس، بَلکی حَتّی اوُلَرنی مَوجُودِیَتِیگه هَم 781 یِیلدَن سُونگ حاتِمَه بِیریب قُویَه قالِیشَدِی. نَصرانِیلَر کِییِنچَلِیک مُسُلمانلَرگه خِیانَت قِیلگن یَهُودِیلَرنینگ عَقِیدَلَرینی تَفتِیش قِیلِیش سُودلَرِینِی تَشکِیل قِیلِیش بِیلَن بِیرگه،قالگن مُسُلمانلَر اوُچُون هَم اَندَلوُسدَه اِینگ یامان دَورنِی باشلَشَدِی و مُسُلمانلَر اوُزلَرینی قِیلگن خِیانَتلَرینی تَوانِی صِیفَتِیدَه، اَندَلوُسدَن بُوتُونلَی نابُود بُولِیب کِیتِیشدِی.
حاضِرنی اوُزِیده سِیزلَرنی اوُزِینگِیز بِیر تَصَوُّر قِیلِیب کُورِینگلَر، مُسُلمانلَرنی کِیچکِینَه عِمارَتلَرِی، قَبِیله لَرِی باشقه مُسُلمان عِمارَت و قَبِیله لَر بیلن جَنگ قِیلِیش اوُچُون نَصرانیلَر بِیلن مُتّحِید بُولِیشَردِی. مِثال اُوچُون غَرنَطه دَگی بَنِی نَصر دَولَتِی،اَندَلوُسدَگی مُسُلمانلَرنینگ کِیچِیک حُکوُمَتلَرینی نابُود قِیلِیش اوُچُون،لِیُونِّی پادشاهِی فِردِنَند بِیلن مُتّحِید بُولَدِی. اوُلَرنی اِیکّاوِی بِیرلَشگن حالده مُسُلمانلَرنی قِیرَه باشلَشَدِی، اَمّا اَستَه سِیکِین بَرچَه کِیچِیک مُسُلمانلَر حُکوُمَتلَری قِیرِیلِیب تَمام بُولگچ،آخِرگی نَوبَت بَنِی نَصر حُکوُمَتِیگه هَم یِیتِیب کِیلَدِی و مُتّحِید بُولِیب بِتّه کوُچگه اَیلَنگن نَصرانِیلَر 897 قَمَرِی یِیلده اَندَلوُسدَگی مُسُلمانلَرنی آخِرگِی حُکوُمَتِینِی هَم یُوق قِیلیب تَشلَیدِی. بُو یِیرده مُسُلمانلَر فِرقَلَنِیش و عَقِیدَوِی و رَفتارِی فَسادلَرنِی نَتِیجَسِیدَه نابُود بُولیِب کِیتِیشدِی،عِبرَت آلماقچِی بُولَیاتگن کِیشِیلَر اوُچُون جُودَه کَتّه عِبرَت بُولِیشدِی. فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ؟
اَصلِینی آلگنده یَهُود و نَصاری لَرنی هَر اِیکّاوِی بِیر-بِیرینی عُمُوماً قَبوُل قِیلِیشمَیدِی: «وَقَالَتِ الْیهُودُ لَیسَتِ النَّصَارَی عَلَی شَی ءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَی لَیسَتِ الْیهُودُ عَلَی شَی ءٍ (بقره/113) اَمّا اوُلَر آرَدَن 20 عَصرلِیک جَنگلر و خُصُومَتدَن سُونگ 1973 یِیلده نَصرانِیلَر یَهُودِیلَرنی عِیسَی علیه السّلامنی اوُلدِیرِیشدَن آقلَنگنینی اِعلان قِیلِیشدِی، بُو بِیلن اوُرتَدَگی اِختِلافگه بَرهَم بِیریشگه قَرار قِیلِیشَدِی،نِیمَه اوُچُون؟ چُونکی حُودِّی شُو یِیلِی صِیهیُونِیستلَر رِیجِمِی مُسُلمان و سِکولار عَرَبلَر بِیلن جَنگ قِیلَیاتگن وَقت اِیدِی.مُسُلمان و سکولار عَرَبلَردَن عِبارَت تَشقِی عامِل،عَصرلَردَن بُویان اِیلدِیز آتِیب یاتگن اِختِلافنِی آلِیب تَشلَنِیشِیگه سَبَب بُولَدِی.